Cykl UŚ i DZ, czyli ”Błędy i owędy - przedmaturalne porady językowe”

Każdy z nas na pewno wielokrotnie wahał się, czy należy zapisać coś razem czy osobno. Mimo iż od szkoły podstawowej znamy reguły pisowni łącznej i rozdzielnej, sprawia nam ona trudności. W ortografii polskiej podstawą pisowni łącznej i rozdzielnej jest bowiem kryterium konwencjonalne, czyli wynikające ze zwyczajowo ustalonej umowy.

W polszczyźnie poza kilkoma wyjątkami w zapisie połączeń wyrazowych obowiązuje pisownia rozdzielna. Tymi wyjątkami są: 1) zrosty, czyli takie połączenia wyrazów, które oznaczają jedno pojęcie, scaliły się w naszej świadomości w jeden wyraz (np. maminsynek, rzeczpospolita, wiarygodny); 2) niektóre konstrukcje gramatyczne, np.: łączna pisownia -bym, -byś , -by, -byśmy, -byście z osobowymi formami czasowników (np. pisałbym, pisałbyś, pisałby, pisalibyśmy, pisalibyście), łączna pisownia partykuły „nie” w połączeniu z: przymiotnikami (niegłupi, nieładny), przysłówkami utworzonymi od zaprzeczonych przymiotników (np. niebacznie, od: niebaczny), rzeczownikami, także rzeczownikami odczasownikowymi (niewiedza, nieszczęście, niewykonanie, nieprzeczytanie), imiesłowami przymiotnikowymi (np. nieopisane, niewykonany); łączna pisownia „nie” z wyrazami, które bez „nie” w ogóle nie występują we współczesnej polszczyźnie (np. niesamowity, niechlujnie, nienawidzić); łączna pisownia przymiotników składających się z członów znaczeniowo nierównorzędnych (np. jasnoniebieski, ciemnozielony, bladoróżowy); łączna pisownia przyimków złożonych z dwu lub więcej przyimków (np. ponad, znad, zza).

Częste błędy popełniamy w pisowni rozdzielnej, m.in. kłopoty sprawia nam zapis „nie” z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym (nie gorszy, nie najgorszy, nie lepiej, nie najlepiej), „nie” z dowolnymi wyrazami w znaczeniu zaprzeczenia i przeciwstawienia (nie dobry, lecz zły; nie katolik, lecz chrześcijanin; nie krakowski, lecz warszawski, nie jeden, lecz dwa); „nie” z przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników (np. nie bardzo, nie wszędzie, nie tylko); „by” z nieosobowymi formami czasownika (pracować bym nie chciał, zrobiono by, można by, warto by).

Szczególną czujność musimy zachować także, gdy pisownia łączna lub rozdzielna zależy od znaczenia połączeń wyrazowych, np.: naraz ‘nagle, jednocześnie’/ na raz ’na jeden raz’ (por. Naraz otworzyły się drzwi; To lekarstwo mam na raz); zaraz ‘za chwilę’/ za raz ‘za jeden raz’ (por. Zaraz to zrobię; Nie można kogoś karać za raz popełniony błąd) naprawdę ‘rzeczywiście’/ na prawdę (por. Czy naprawdę tego nie wiesz?; Nie mogę liczyć na prawdę – ona jej nie ujawni); zresztą ‘ostatecznie, poza tym’/ z resztą (por. Nie zdążyliśmy wczoraj kupić biletów na piątkowy koncert, zresztą nie mieliśmy już tyle pieniędzy; Chłopiec nie wiedział, co zrobić z resztą z zakupów); przeszłoroczny ‘z ubiegłego roku, zeszłoroczny’/ przeszło roczny ‘trwający ponad rok’ (por. Przeszłoroczne zasady egzaminu są już nieaktualne; Zdecydowałam się na przeszło roczny kurs języka angielskiego); nienażarty ‘wiecznie nienasycony, łakomczuch’/ nie na żarty ’na poważnie’ (por. Chłopiec wystarczył się nie na żarty; Ten człowiek jest nienażarty).

Trudności Polaków z pisownią łączną i rozdzielną „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi przyczyniły się do podjęcia w 1997 r. przez Radę Języka Polskiego decyzji o zmianie obowiązującej reguły. Obecnie partykułę „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi czynnymi i biernymi piszemy łącznie, bez względu na ich znaczenie. Gdy imiesłów użyty jest w znaczeniu czasownikowym już tylko dopuszczalne, a nie jak wcześniej − obligatoryjne, jest stosowanie pisowni rozłącznej, por. nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono) lub obraz nie oceniony jeszcze przez jury konkursu. Należy również pamiętać o wyjątkach. Zawsze stosujemy pisownię rozdzielną w wyraźnych przeciwstawieniach (np. nie leżący, ale siedzący) oraz w konstrukcjach, których ośrodkiem jest spójnik „ani” lub „ni” (np. nie mówiący ani nie piszący), czasem powtórzony (np. ani nie mówiący, ani nie piszący).

*Koszmarny wypadek w Bytomiu na autostradzie A1. Mężczyzna jechał pod prąd [ZDJĘCIA]
*Egzamin gimnazjalny 2015: PYTANIA + ARKUSZE + ODPOWIEDZI
*Potężny wstrząs w kopalni odczuwalny na Śląsku i Zagłębiu: Akcja ratunkowa trwa
*Nowe becikowe: 1 tys. zł przez 12 miesięcy ZASADY + DOKUMENTY
*Śląsk Plus. Zobacz nowe wydanie interaktywnego tygodnika o Śląsku