Historia Polski. II wojna światowa: Cztery okupacje

Historia, ta nauczana w szkołach, mówi o tym, że 1 września nad ranem, 1939 roku państwo polskie zostało zaatakowane przez wojska III Rzeszy, które błyskawicznie wdarły się w głąb Polski. 17 dni później wojska sowieckie, realizując umowę zawartą w pakcie Ribbentrop-Mołotow zaatakowały nas od wschodu. Koalicjanci, czyli Anglicy i Francuzi odwrócili się do nas plecami, pozostawiając walczącą Polskę osamotnioną. Po ponad dwóch tygodniach wojny obronnej rząd opuścił tereny Rzeczypospolitej, dowództwo pogubiło się wydając sprzeczne rozkazy, jak na przykład niepodejmowanie walki z wkraczającą na ziemie polskie armią sowiecką, tracąc łączność z walczącymi jeszcze oddziałami najczęściej kapitulowało. W końcu ostatni oddział złożył broń i Polska znalazła się w rękach i na łasce okupantów. A tych okupantów nie było bynajmniej dwóch. Tylko dwa razy więcej. Czterech. W wyniku działań wojennych i klęski militarnej jesienią 1939 roku państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy i podzielone między Niemiecką III Rzeszę, Związek Sowiecki, Republikę Słowacką i Litwę. Uściślając w 1939 roku Polska została zaatakowana przez trzy państwa: Niemcy, ZSRS i Słowację. Ostatnim aktem zwycięstwa najeźdźców i okupantów były tzw. defilady zwycięstwa. Niemcy swoją zorganizowali w Warszawie, Sowieci we Lwowie, wspólnie z kolei wojska sowieckie i niemieckie defilowały w Brześciu nad Bugiem, Słowacy w Zakopanem, a Litwini wkraczając do Wilna. Polskie terytorium znalazło się pod okupacją czterech państw. Każdy z okupantów wprowadzał swoje porządki, organizację i terror.

Okrutna, bezwzględna, sprawnie działająca machina zagłady. Niemcy część ziem bezpośrednio wcielili do swojego państwa, z pozostałych terenów utworzyli Generalne Gubernatorstwo. Dekretem z 8 października 1939 roku Hitler włączył do Rzeszy województwa: pomorskie, poznańskie, śląskie, część łódzkiego wraz z Łodzią, Suwalszczyznę, północną i zachodnią część województwa warszawskiego, zachodnią część województwa kieleckiego i krakowskiego oraz Wolne Miasto Gdańsk. Generalne Gubernatorstwo powstało kilka dni później – 12 października. W efekcie GG obejmowało obszar 145 tys. km2 i zamieszkane było przez ponad 16,5 mln osób. Na czele okręgu stanął Hans Frank. Na swoją siedzibę obrał Wawel, a stolicą GG stał się Kraków. Tereny bezpośrednio przyłączone do Rzeszy poddano natychmiast germanizacji. Zamieszkujących tam Polaków albo wywożono do Generalnego Gubernatorstwa, albo na roboty przymusowe do Niemiec. W ich miejsce przywożono kolonistów niemieckich. W latach 1939–1941 z ziem wcielonych do Rzeszy wysiedlono około 650 tys. Polaków. Wysiedlenia były podporządkowane realizacji nazistowskiego generalnego planu wschodniego, zakładającego rozszerzenie „niemieckiej przestrzeni życiowej” na Europę Środkowo-Wschodnią, czyli tym samym całkowitą germanizację.

Polityka niemiecka uderzyła przede wszystkim w potencjał intelektualny społeczeństwa polskiego. Plan likwidacji inteligencji Niemcy opatrzyli kryptonimem AB. W jego ramach odbywały się masowe egzekucje. Najbardziej spektakularnym przejawem likwidowania polskiej inteligencji było aresztowanie pracowników krakowskich uczelni - Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej w listopadzie 1939 roku. 183 przedstawicieli środowiska naukowego Niemcy zaprosili na spotkanie, a następnie aresztowali ich i przewieźli do obozów (przede wszystkim do Sachsenhausen), gdzie część zmarła z niedożywienia, wycieńczenia lub chorób. To wydarzenie zostało określone mianem Sonderaktion Krakau. Niektóre warstwy społeczne okupant niemiecki traktował w sposób szczególny, niemniej polityka eksterminacji objęła całą ludność cywilną. Jedną z jej form były masowe egzekucje, rozpoczęte już jesienią 1939 roku. Latem 1940 roku w Palmirach zginęło ponad 1,5 tys. osób. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej i po wkroczeniu Niemców do Lwowa w masowej egzekucji śmierć ponieśli m.in.: pierwszy premier po zamachu majowym, a zarazem uczony Kazimierz Bartel, znany pisarz, publicysta Tadeusz Boy-Żeleński. Drugą formą prowadzonej na masową skalę eksterminacji ludności polskiej były obozy pracy i zagłady.

Związek Sowiecki zajął w 1939 r. obszar o powierzchni ponad 190 tys. km kw. z ludnością liczącą ok. 13 mln osób. Wśród nich było około 5 milionów Polaków, pozostali to Ukraińcy, Białorusini i Żydzi. Liczba ofiar wśród obywateli polskich, którzy w latach 1939-1941 znaleźli się pod sowiecką okupacją, do dziś nie jest w pełni znana. Od pierwszych chwil Sowieci przystąpili do eksterminacji Polaków zamieszkujących zajęte tereny metodą administracyjną. Wszystkich poddano tzw. „paszportyzacji” – czyli nadania mieszkańcom obywatelstwa ZSRR z obowiązkiem uzyskania paszportu radzieckiego, a więc w praktyce zmuszenia Polaków do uznania aneksji oraz rezygnacji z obywatelstwa polskiego, przyjęcia obywatelstwa sowieckiego nakładającego na każdego obowiązek mobilizacji do wojsk sowieckich. Błyskawicznie przeprowadzono likwidację polskiej administracji i instytucji społeczno-kulturalnych. Rozbudowano sieć kolaborantów i donosicieli, I wreszcie
przeprowadzono masowe deportacje w głąb ZSRS (łączna liczba trudna do ustalenia, ok. 800 tys. osób; przede wszystkim rodziny inteligencji, urzędników, oficerów, bogatszych mieszkańców, a także uchodźców z czasów kampanii wrześniowej). Przez cały czas trwały masowe aresztowania Polaków uznanych za „wrogów ludu” (inteligencja, urzędnicy, oficerowie, właściciele firm itp.), więźniów mordowano (m.in. w Bykowni k. Kijowa i Kuropatach k. Mińska) i zsyłano do niewolniczej pracy w Workucie. Prowadzono walkę z Kościołem katolickim – nastąpiła konfiskata majątku, wprowadzono zakaz nauczania religii, prowadzono prześladowanie duchownych. I wreszcie zbrodnia katyńska. Po kampanii wrześniowej – ok. 240 tys. polskich jeńców wojennych znalazło się w niewoli ZSRS. Wśród nich znaleźli się oficerowie, a także przedwojenni policjanci, urzędnicy, inteligencja itp. umieszczeni w specjalnych obozach NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. W marcu 1940 roku uchwałą Biura Politycznego WKP(b) zadecydowano o rozstrzelaniu polskich jeńców. Zbrodni tej dopuszczono się w kwietniu i maju 1940 w Katyniu i innych miejscach, strzałem w tył głowy, co nazwano później „metodą katyńską”. Łącznie NKWD zamordowało ok. 22 tys. polskich jeńców.

1 września 1939 roku premier ksiądz Josef Tiso wydał swoim oddziałom rozkaz zaatakowania Polski bez uprzedniego wypowiedzenia jej wojny, co motywował rzekomym zagrożeniem Słowacji przez armię polską. Armia słowacka zaatakowała Polskę o godzinie 8.00 siłą trzech dywizji w kierunkach: podhalańskim, nowosądeckim i bieszczadzkim. Nadrzędnym celem słowackiego uczestnictwa w wojnie z Polską była chęć odzyskania zagarniętych przez Polaków w 1938 roku spornych terytoriów na terenie Spiszu i Orawy. Mimo iż z początkiem kampanii wojska słowackie umocniły się na obszarze Spiszu Zamagurskiego, Orawy i Tatr Jaworzyńskich, na ostateczną decyzję w sprawie przynależności interesujących Słowaków terenów trzeba było poczekać na decyzję Hitlera. Przywódca Niemiec postanowił wynagrodzić udział w wojnie słowackiego satelity i utwierdzić reżim Tisy. Słowacy otrzymali 220 km2 zajętego rok wcześniej obszaru północnej Orawy i Spiszu oraz 532 km2 ziem rdzennie polskich – łącznie 752 km2. Już po zajęciu spornych terytoriów Słowacy samowolnie rozpoczęli tworzenie własnej administracji. Wkrótce rozpoczęto proces słowakizacji nabytych obszarów. Dla władz centralnych w Bratysławie priorytetowym zadaniem była likwidacja oznak polskości otrzymanych ziem. Administracja państwowa rozpoczęła ograniczanie praw ludności polskiej, cygańskiej i żydowskiej. Usuwano polskie napisy z nazw ulic i z budynków publicznych, a język polski został ograniczony do życia prywatnego. Za używanie go w szkołach, urzędach i innych budynkach publicznych groziły surowe kary. Polaków dymisjonowano z lokalnej administracji, młodzież pozbawiono dostępu do edukacji. Szykanami najbardziej zagrożeni byli przedstawiciele lokalnej inteligencji polskiej, którzy mieli olbrzymi wkład w kształtowaniu świadomości narodowej polskich górali. Pod koniec roku części jej przedstawicieli nakazano opuścić zajęte obszary. Dotyczyło to głównie nauczycieli i urzędników. Prześladowano polski Kościół katolicki, widząc w nim ostoję polskości. Nakazano rekwizycję, a później spalenie polskich modlitewników i książeczek do nabożeństwa. Z dużą intensywnością żandarmeria i bojówki gwardii poszukiwały Polaków przedzierających się na Węgry. Pojmanych kurierów polskich organizacji niepodległościowych najczęściej oddawano w ręce Gestapo. Z czasem wspomniane formacje uczestniczyły w wywózce do obozów zagłady miejscowych Żydów i Cyganów, którzy od wieków zamieszkiwali Spisz i Orawę. W kampanii polskiej w ręce Słowaków oddało się tysiąc trzystu pięćdziesięciu polskich żołnierzy wojska i korpusu ochrony pogranicza. Na początku 1940 roku Słowacy postanowili rozwiązać problem ciążących im jeńców. 24 stycznia 1940 roku poselstwo słowackie w Moskwie przedłożyło władzom ZSRR spis jeńców pochodzących z ziem zajętych przez Armię Czerwoną, wyrażając chęć natychmiastowego ich przekazania. W podobnym stylu zwrócono się do rządu litewskiego. Słowacy nie doczekali się żadnej odpowiedzi, a Polakom udało się se słowackich obozów zbiec.

Po 17 września 1939 roku wojska sowieckie praktycznie bez walki zajmują Wilno. 10 października między ZSRS a Litwą zostaje podpisana umowa o współpracy. Dzięki umowie Litwa odzyskiwała Wilno i Wileńszczyznę, natomiast sowieci rozlokowali swe wojska na terenie kraju. 28 października 1939 roku do Wilna, przekazanego rządowi w Kownie przez Związek Sowiecki, wkroczyła armia litewska. Serdecznie powitali ją nieliczni miejscowi Litwini oraz ludność dowieziona na tę okazję z Kowna i terenów przygranicznych. Początkowo Litwini składali deklaracje pełnego poszanowania praw Polaków, lecz wkrótce okazały się one bez pokrycia. Do pierwszych tarć między Polakami a władzami litewskimi doszło 2 listopada podczas legalnej manifestacji na cmentarzu na wileńskiej Rossie przy płycie z sercem marszałka Piłsudskiego. Demonstracja, wbrew wcześniejszym ustaleniom, przeszła przez miasto pod Ostrą Bramę, gdzie została spacyfikowana przez litewską policję. Doszło do ostrego starcia z litewską policją, która użyła broni. Byli zabici i ranni. Późną jesienią i zimą 1939 r. w Republice nastąpiły zmiany polityczne, w wyniku których nacjonaliści praktycznie przejęli całą władzę. Prezydent Smetona, sprawujący od 1926 r. władzę dyktatorską, po układzie z 10 października, wobec kryzysu suwerenności państwa i obecności garnizonów sowieckich, paradoksalnie jeszcze ją wzmocnił. W dyskursie publicznym zaczęły zdecydowanie dominować hasła pełnej lituanizacji „odzyskanych” ziem, a w szczególności Wilna oraz rozprawy z Polakami. Władze wyznaczyły 15 kwietnia 1940 r. jako nieprzekraczalny termin przedstawienia zaświadczeń o obywatelstwie, po tym czasie wszyscy uznani za cudzoziemców mieli automatycznie stracić pracę. Co więcej, rząd Litwy rozważał masowe deportacje uchodźców wojennych do ZSRS i Generalnego Gubernatorstwa. Ostatecznie interwencje międzynarodowe, protesty oraz groźba strajku generalnego w Wilnie spowodowały, że termin składania zaświadczeń przesunięto na 1 sierpnia. Zajęcie Litwy przez ZSRS w czerwcu 1940 r. spowodowało, że sprawa ta przestała mieć jakiekolwiek znaczenie.

Układy z sierpnia, września i października 1939 roku przestały mieć znaczenie po napaści Niemców na Związek Sowiecki. Do 1945 roku utrzymała się w niezmienionym kształcie jedynie okupacja ziem polskich przez państwo słowackie. Jej kres przyniosły bagnety armii sowieckiej i nowa władza wiernopoddańczo hołdując swoim kremlowskim mocodawcom.