Lokomotywownia w Katowicach wpisana do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Czy to ją uratuje przed zagładą?

Fatalne skutki pożaru lokomotywowni

Budynek dawnej lokomotywowni 29 października stanął w płomieniach. Kłęby dymu i rozbuchane płomienie wydobywające się z ul. Raciborskiej w Katowicach, widać było z wielu stron miasta. Pożar objął połowę dachu dwukondygnacyjnego budynku administracyjnego pomiędzy halami.

Spaleniu uległy drewniane stropy pomiędzy kondygnacjami budynku i część dachu z więźbą drewnianą, pokrytego blachą. Cały obiekt położony jest pomiędzy torowiskami. Pożar doszczętnie strawił budynek administracji. Wybuchł w przeddzień zakończenia postępowania dowodowego w sprawie wpisu do wojewódzkiego rejestru zabytków.

Obiekt od lat stoi pusty

Ostatnie lokomotywy opuściły to miejsce w 2011 roku. Dzisiaj PKP Intercity rezyduje w Zawodziu, PKP Cargo m.in. w Łazach, Tarnowskich Górach i Szczakowej, z kolei Koleje Śląskie, które działają po sąsiedzku, na Raciborskiej, dysponują tylko elektrycznymi zespołami trakcyjnymi.

Na przestrzeni lat wielokrotnie mówiono o tym, żeby lokomotywownia stała się obiektem muzealnym, ale to wiązałoby się z ogromnymi kosztami dla miasta, gdyż obiekt jest w opłakanym stanie. Poza tym budynki należą do PKP i to kolej musiałaby przekazać teren miastu. Na razie nowych planów na to miejsce nie ma.

Historia lokomotywowni

Linię kolejową doprowadzono do Katowic w latach 40. XIX w. Dzięki kolei miejscowość przekształciła się bardzo szybko z niewielkiej wsi w duże miasto, stanowiącej centrum przemysłowego okręgu na Górnym Śląsku. Pierwszą lokomotywownię wybudowano w miejscu, gdzie obecnie znajduje się peron nr 2 stacji osobowej.

Wachlarz parowozowni znajdował się w rejonie obecnej ul. św. Jana, po przeciwnej stronie obecnego Kinoteatru „Rialto”. Śladem po niej jest łuk, którym ul. św. Jana przechodzi w ul. T. Kościuszki. Wagonownię zlokalizowano z kolei w rejonie obecnej ul. Tylnej Mariackiej. W latach 60. XIX w. doszło do rozbudowy układu torowego, w rejonie na północ od obecnej dwuwachlarzowej hali lokomotywowni przy ul. Raciborskiej.

W 1865 r. stacja Katowice posiadała 8357 m torów. Następowała rozbudowa budynków dworcowych oraz technicznych. Do kompleksowej rozbudowy stacji Katowice doszło w latach 90. XIX w. i pierwszych latach XX w. Wybudowano nową dużą lokomotywownię (parowozownię) z dwuwachlarzową halą (26 torów w wachlarzu zachodnim oraz 12 torów w wachlarzu wschodnim), a także dwie obrotnice o średnicy 20 m.

Obiekty zaprojektowali Lohse i Zebrowski. Jak podają autorzy publikacji „Węzeł kolejowy Katowice” (K. Soida, D. Keller, E. Wieczorek, P. Terczyński; Rybnik 2017): „Prace przy wznoszeniu murów hali zachodniej rozpoczęto w marcu 1899 r. Dostawę kamienia łamanego na fundamenty zlecono firmie Paul Hermann z Katowic, roboty murarskie wykonał J. Potstada z Zabrza, a żelazną konstrukcję dachu dostarczyły prawdopodobnie warsztaty koncernu Vereinigte Kӧnigs- und Laurahütte (dach pokryto papą).

Od czerwca do lipca 1899 r. trwał montaż bram wjazdowych i okien parowozowni (wykonała je firma AG vorm. H. Meinecke z Wrocławia - Karłowic). Zachodnia hala odebrana została w listopadzie tego roku. Wiosną 1900 r. budynek był już gotowy (z wyjątkiem wywietrzników w dachu). Na wschód od pierwszej hali parowozowni w 1900 r. zbudowano jeszcze połówkę drugiego planowanego wachlarza (na 12 torów z możliwością rozbudowy).

Obie obrotnice (prawdopodobnie firmy Prollius) miały posiadać napęd elektryczny. Między halami parowozowni powstała stacja wodna z wieżą ciśnień systemu Intze (wzniesioną od czerwca 1899 r. do lipca 1900 r., odbiór 1 sierpnia tego roku) oraz warsztat (zbudowany w 1899 r., oddany wiosną następnego roku). Istniał już wówczas nowy tor służący do przejazdu parowozów z dworca wewnętrznego – osobowego do zewnętrznego – towarowego.

Po zbudowaniu nowego zaplecza trakcyjnego, stara parowozownia wachlarzowa z 12 torami przy ul. św. Jana z małym warsztatem została sprzedana do rozbiórki. W 1900 r. po zachodniej stronie nowej parowozowni zbudowano magazyn nafty, magazyn materiałowy oraz suszarnię piasku”. W 1902 r. funkcjonowały już zasieki węglowe na wschód od dwuwachlarzowej hali. We wrześniu 1903 r. oddano do użytku nową myjnię lokomotyw i łaźnię dla załogi (na wzór gliwickiej), a w 1908 r. – na południe od nowych wachlarzy – powstała noclegownia drużyn parowozowych na 36 osób (obok usytuowana była także kantyna).

W parowozowni pracowały setki pracowników

Funkcję noclegową budynek pełnił aż do lat 90. XX w. W 1903 r. parowozownia zatrudniała łącznie 294 pracowników. Naprawa wagonów odbywała się (w 1900 r.) na wolnym powietrzu obok parowozowni. W związku ze zmianami w organizacji ruchu pociągów od 1 kwietnia 1908 r., potrzebne były dodatkowe stanowiska pod dachem dla 22 parowozów. W sierpniu 1908 r. przystąpiono do rozbudowy wschodniego wachlarza o brakujące, a przewidziane pierwotnym projektem, 12 torów.

Wykonawcą robót była firma Blindow, a żelazne konstrukcje dachów, słupy i skrzydła bram wykonały warsztaty koncernu Vereinigte Kӧnigs- und Laurahütte. Ściany były gotowe do listopada 1908 r., kiedy to zaczęto montaż konstrukcji dachu. Okna wstawiono wiosną roku następnego, a pierwsze 10 torów oddano do użytku 01 czerwca 1909 r. Całość była gotowa do sierpnia tego roku. We wschodniej hali zainstalowano zapadnię o napędzie elektrycznym, pierwotnie na dwóch torach.

Po rozbudowaniu jej w 1922 r. na trzy tory, można było obsługiwać równolegle dwa parowozy. Ponadto w 1911 r. wzniesiono budynek warsztatowy (ślusarni) koło wieży ciśnień. Zabudowania lokomotywowni użytkowano w okresie II RP, a także w okresie II wojny światowej (jako Bahnbetriebswerk Kattowitz). Po II wojnie światowej do hali dwuwachlarzowej coraz częściej były wstawiane także elektrowozy, stąd zaczęto też częściej określać ją „lokomotywownią” w zamian za „parowozownię”.

Jedna z niewielu takich hal w Polsce

Od strony południowej, pomiędzy wschodnim a zachodnim wachlarzem, na elewacji budynku łączącego wachlarze zlokalizowana była figura Chrystusa Króla, przy której odprawiano nabożeństwa. Lokomotywownia w formie dwuwachlarzowej hali z obrotnicami jest obiektem charakterystycznym wyłącznie dla kolei i tylko z koleją kojarzonym (jedna z niewielu hal posiadających dwa wachlarze w całej Polsce).

Obiekty tego typu wznoszone były do celów utrzymania i napraw taboru i cechują się możliwością umieszczania taboru wewnątrz budynku na indywidualnych kanałach, co znacznie ułatwia rozrząd i skraca czas potrzebny na manewry pojazdem trakcyjnym do i od pociągu. Charakterystycznym elementem technicznym takiego rozwiązania są urządzenia służące do kierowania taboru na wybrane tory - obrotnice.

Dopełnieniem jest m.in. wieża wodna (ciśnień) typu Intze, z bogato zdobioną elewacją (wieża o przybliżonej powierzchni zabudowy ok. 49,8 m2, przybliżonej kubaturze ok. 1105,7 m3; wieża posiada znaczące ubytki w pokryciu dachowym oraz w górnej części zbiornika). Na części szyn we wnętrzu hali dwuwachlarzowej zachowały się sygnatury „ST-1. BOCHUM 1894”. Ogólny stan wizualny omawianych obiektów jest zły, jednak nie przekreśla jego zabytkowych walorów.