„Pamięć Kresów - Kresy w pamięci”: jutro ogólnopolska konferencja naukowa w Gliwicach

Odchodzi ostatnie pokolenie tych, którzy pamiętają świat Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Z roku na rok coraz bardziej zaciera się indywidualna pamięć o polskim Lwowie, Stanisławowie czy Wilnie. Pamięć, którą nota bene w czasach komunistycznego zakłamania skazano na nieistnienie. Masowe przesiedlenia obywateli II Rzeczpospolitej, zmuszonych do opuszczenia ojcowizny i osiedlenia się na terenach w większości przypadków należących przed wojną do państwa niemieckiego, przez prawie pół wieku określano mianem „repatriacji”, semantycznie tożsamym z „powrotem do ziemi ojców”. Miało to swoje uzasadnienie polityczne i propagandowe, jednak nie odpowiadało faktycznej sytuacji, w jakiej znaleźli się przesiedlani. Przybywali oni najczęściej na ziemie obce im i nieznane.

W nowych miejscach i otoczeniu kultywowano pamięć o pozostawionej na Kresach „małej ojczyźnie”. Często spontanicznie rekonstruowano struktury społeczne i instytucje. Likwidacja opozycji po 1947 r. i adaptacja przez komunistów wzorców sowieckich, przekreśliły szansę na obecność pamięci o Kresach w przestrzeni publicznej. Z ulic miast zniknęły szyldy mówiące o ich kresowych korzeniach. „Mistrza fryzjerskiego ze Lwowa” zastąpił niedookreślony „Fryzjer”, a kawiarnię „Lwowianka” przemianowano na „Warszawiankę”. Urodzonym na Kresach, w dowodach, jako miejsce urodzenia wpisywano ZSRR. Ludziom, którym odebrano mieszkania, ziemię i groby, chciano zabrać również pamięć o ich „małej ojczyźnie”. Wszelkie formy jej kultywowania zostały zabronione albo ograniczone do wyrwanych z kontekstu znaczeń. O Polakach na Kresach, a zwłaszcza ich wojennych i powojennych losach mówiono publiczne tylko tyle, na ile zezwalały cenzorskie zapisy.

Paradoksalnie nieobecności Kresów w dyskursie publicznym towarzyszyła ich silna mitologizacja. Dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku, w obliczu erozji komunistycznej dyktatury, władze zgodziły się na powstanie pierwszych towarzystw i organizacji zrzeszających dawnych mieszkańców ziem położonych na wschód od linii Bugu. Próbowano nadgonić stracony czas.

Dziś Kresy są znów istotną częścią polskiej świadomości narodowej, jednak pamięć o nich wydaje się być rozpięta pomiędzy mitem utraconej Arkadii, a traumą wojennych blizn: zsyłki do łagrów, mordu katyńskiego i rzezi wołyńskiej. Kontekst sentymentalny nieuchronnie zderza się z doświadczeniem tragedii. Tym bardziej zasadne wydaje się pytanie o przemiany narracji o Kresach w czasach PRL i w niepodległej Rzeczpospolitej. Organizatorzy konferencji postanowili zaprosić do Gliwic reprezentantów różnych dziedzin humanistyki, by spróbowali oni odpowiedzieć na to i szereg innych pytań, nasuwające się w związku z refleksją nad obecności Kresów w polskiej pamięci. Jakie przyczyny złożyły się na proces zbiorowej mitologizacji, przy jednoczesnej amnezji tak wielu, ważnych wątków dziejów tych ziem? Jak wyglądała polityka kommemoratywna w powojennym półwieczu i po upadku komunizmu? Jak mówiono i pisano o Lwowie czy Wilnie w czasach PRL i czy próbowano ocalić od zapomnienia polskie dziedzictwo na Wschodzie? Jaką rolę odrywała w tym zakresie turystyka „sentymentalna” i kontakty pomiędzy rozdzielonymi rodzinami? Wreszcie jak próbowano ocalić pamięć o Kresach przez podtrzymywanie tradycji kresowych w przestrzeni prywatnej oraz poprzez archiwa domowe i osobiste kolekcje? To najważniejsze, choć nie wszystkie pytania. Aby móc wysłuchać referatów prezentujących wyniki badań prowadzonych z innej, niż wyłącznie polska, perspektywy, zaprosiliśmy również badaczy z Ukrainy, Białorusi i Litwy - państw, których historia nierozerwalnie związana jest z dziejami Rzeczpospolitej.

Konferencja jest kolejnym, wspólnym przedsięwzięciem Muzeum w Gliwicach i Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach, wpisującym się w kilkuletnią, owocną współpracę tych instytucji. Miejsce obrad wybrane zostało nieprzypadkowo. Gliwice są górnośląskim miastem szczególnie wpisującym się w historię powojennego exodusu Polaków ze Wschodu. To, obok Bytomia, jedno z tych miast na obszarze górnośląskiej niecki przemysłowej, gdzie trafiło najwięcej przybyszów ze Lwowa, Stanisławowa, Drohobycza czy Tarnopola. To właśnie tutaj jesienią 1945 r. rozpoczęła działalność Politechnika Śląska, której kadra naukowa, pracownicy administracji, jak i w dużej mierze studenci rekrutowali się z Politechniki Lwowskiej. W pierwszych latach po zakończeniu wojny przez Gliwice przejechała większość transportów podążających z Kresów do Opola czy Wrocławia i dalej na Dolny Śląsk. Niektórzy z przybyszów zamieszkali na krótko w grodzie nad Kłodnicą, wielu związało się z nim na stałe.
Muzeum w Gliwicach od lat zajmuje się dokumentacją i popularyzowaniem wiedzy o „kresowych kontekstach” historii miasta i regionu. Efektem tych działań były m.in. autorska wystawa „Gliwiccy Kresowianie” i towarzysząca jej książka pod tym samym tytułem pióra Bożeny Kubit. W 2010 roku wspólnie z Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach zorganizowano konferencję naukową „Kresowianie na Górnym Śląsku”, której pokłosiem jest publikacja pod redakcją Bogusława Tracza. Te dwa kolejno następujące po sobie projekty były niejako próbą zmierzenia się z tematyką Kresów w kontekstach lokalnym (gliwickim) i regionalnym, (górnośląskim). Wychodząc naprzeciw licznym głosom zarówno ze strony Kresowian i ich potomków, jak i środowisk naukowych, chcielibyśmy tym razem przyjrzeć się szeroko rozumianej „pamięć Kresów” widzianej przez pryzmat różnych postaci, grup i środowisk, w kraju i na emigracji, zarówno w spektrum regionalnym, jak i ogólnopolskim. Zaprosiliśmy do udziału zarówno uczonych z ugruntowaną pozycją i dorobkiem naukowym, jak i młodych badaczy, dopiero wkraczających na ścieżki poszukiwania prawdy. Jest naszą intencją, by to spotkanie ludzi nauki przyczyniło się nie tylko do jakże cennej prezentacji badań i wymiany poglądów, ale przede wszystkim zaowocowało pogłębieniem refleksji nad rolą Kresów w dziejach państwa i narodu, zwłaszcza w tragicznym XX stuleciu, oraz ich obecnością w imaginarium narodowej i historycznej świadomości współczesnych Polaków.

PROGRAM KONFERENCJI

DZIEŃ PIERWSZY: 25 października 2017 r. (środa)
10.00–10.20 – otwarcie konferencji

10.20–10.40
dr Vitalija Stravinskienė (Litewski Instytut Historyczny w Wilnie)
Między Ojcowizną a Ojczyzną: migracja Polaków z Wilna do Polski w latach 1944–1947

10.40–11.00
dr Oleh Savchuk (Łucki Narodowy Uniwersytet Techniczny)
Przesiedlenie ludności polskiej Wołynia do Polski

11.00–11.20
dr Joanna Kozłowska (Uniwersytet Warszawski)
Doświadczenia pierwszych miesięcy pobytu na tzw. Ziemiach Odzyskanych we wspomnieniach mieszkańców Wileńszczyzny

11.20–11.40
dr Anna Wylęgała (Polska Akademia Nauk Warszawa)
Adaptacja bytowa i tożsamościowa przesiedleńców z Kresów na Ziemiach Zachodnich po 1945 roku
11.40–12.00 – przerwa kawowa

12.00–12.20
dr Tomasz Gałwiaczek (Instytut Pamięci Narodowej we Wrocławiu)
Dwie rzeczywistości. Wokół tożsamości i obcości ludności Kresów Wschodnich na Dolnym Śląsku po drugiej wojnie światowej

12.20–12.40
dr Iwona Sobieraj (Uniwersytet Opolski)
Rekonstrukcja pamięci prywatnej potomków Kresowian

12.40–13.00
dr Patrycja Trzeszczyńska (Uniwersytet Jagielloński)
„To był obcy kraj, wszystko było obce tutaj, te góry…”. Pamięć osadników bieszczadzkich z akcji H-T

13.00–13.20
dr Tomasz Bugaj (Uniwersytet Opolski)
„Mieliśmy wszystko (...), wszystko, co było potrzebne”. Kresy w pamięci Świadków Jehowy deportowanych na Syberię

13.20–13.50 – dyskusja
14.00 – obiad

16.00–16.20
prof. dr hab. Anna Karwińska (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie)
Małe ojczyzny – między pamięcią a mitem. Przykład Kresów

16.20–16.40
mgr Antoni Wilgusiewcz (Katowicki Klub Miłośników Historii i Kultury Lwowa)
Stan świadomości kresowian na początku istnienia III RP

16.40–17.10
dr Małgorzata Litwinowicz (Uniwersytet Warszawski)
Trzecie pokolenie: jak długo mieszka się na Kresach?

17.10–17.30
dr Tomasz Nakoneczny (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu)
Kresy w polskim dyskursie postkolonialnym

17.30–18.00 – dyskusja
19.00 – kolacja

DZIEŃ DRUGI: 26 października 2017 r. (czwartek)
Sesja I

9.30–9.50
dr Małgorzata Głowacka-Grajper (Uniwersytet Warszawski)
Kresowa „turystyka sentymentalna” jako element kreowania pamięci o utraconych terytoriach. Spojrzenie socjologiczne

9.50–10.10
mgr Beata Józków (Uniwersytet Zielonogórski)
Turystyka sentymentalna na linii Odelsk- Dolny Śląsk

10.10–10.30
mgr Piotr Olechowski (Uniwersytet Rzeszowski)
Przyjazdy Polaków do radzieckiego Lwowa (do 1959 roku)

10.30–10.50
mgr Michał Urban (Uniwersytet Jagielloński)
Współczesny Lwów: pamięć, mit, nacjonalizm, komercja

10.50–11.20 – dyskusja
11.20–11.30 – przerwa kawowa

11.30–11.50
dr hab. prof. UW Grzegorz Pełczyński (Uniwersytet Wrocławski)
Literatura emigracyjna na straży pamięci o Kresach. Na przykładzie twórczości Michała Kryspina Pawlikowskiego

11.50–12.10
dr Adam Ostanek (Wojskowa Akademia Techniczna)
Lwów jako symbol wygnania Polaków z Kresów Wschodnich w literaturze wspomnieniowej okresu PRL i III Rzeczypospolitej

12.10–12.30
mgr Janina Hera (Warszawa)
Ekspatriacja z Kresów. Cenzura – nowy język – „zatarcie śladów”

12.30–12.50
mgr Andrzej W. Kaczorowski (Stowarzyszenie „Res Carpathica” Warszawa)
Bałakiem w PRL-owską cenzurę. Działalność Witolda Szolgini w obronie pamięci o polskim Lwowie

12.50–13.20 – dyskusja
13.20–13.40 – przerwa kawowa

13.40–14.00
dr Katarzyna Korzeniewska (Kraków)
Wieczna stolica na Kresach. Wilno w litewskich periodykach samizdatowych lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych

14.00–14.20
dr Ihar Melnikau (Mińsk)
„Polski Czas” 1921–1939 w świadomości obecnych Białorusinów

14.20-14.50 – dyskusja
Sesja II

9.30–9.50
dr Joanna Kurczab (Centralna Biblioteka Wojskowa)
Kresy w prasie wojskowej reżimu komunistycznego 1943–1947

9.50–10.10
dr Michał Sempołowicz (Muzeum Emigracji w Gdyni)
Lwów i Wilno na łamach organu Towarzystwa
Przyjaźni Polsko-Radzieckiej „Przyjaźń” w latach 1946-1989

10.10–10.30
dr Mariusz Kardas (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni)
Kresy wschodnie II Rzeczypospolitej w świetle prasy wybrzeża gdańskiego w latach 1945–1956

10.30–10.50
dr Rafał Roguski (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach)
Kresowe wspomnienia z okresu wojen o granice lat 1918–1921 opublikowane w Polsce po roku 1945

10.50–11.20 – dyskusja
11.20–11.30 – przerwa kawowa

11.30–11.50
dr hab. prof. PO Maria Kalczyńska (Politechnika Opolska)
Dziedzictwo rozproszone i pamięć przeniesiona na podstawie kresowej prasy emigracyjnej (1944–1989)

11.50–12.10
dr Paweł Gotowiecki (Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Świętokrzyskim)
Prasa emigracyjnych środowisk kresowych po 1939 r.

12.10–12.30
dr hab. prof. UP Hubert Chudzio / mgr Anna Śmigielska (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej)
Kresy II RP we wspomnieniach Sybiraków z Wielkiej Brytanii

12.30–12.50
dr Maciej Wojtacki (Akademia Sztuki Wojennej Warszawa)
„Lwów i Wilno” Stanisława Cata – Mackiewicza jako głos polskich kresów na londyńskim bruku

12.50-13.20 – dyskusja
13.20-13.40 – przerwa kawowa

13.40–14.00
dr hab. Joanna Januszewska-Jurkiewicz (Uniwersytet Śląski)
Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1956–1981 wobec lwowskich tradycji harcerskich

14.00–14.20
mgr Wojciech Kornasiewicz (Uniwersytet Śląski)
Dzieci lwowskie. Dzieciństwo lwowskich wysiedleńców w powojennej rzeczywistości Górnego Śląska

14.20-14.50 – dyskusja
15.00 – obiad
Sesja I

16.30–16.50
dr hab. Bartosz Korzeniewski (Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu)
Obraz Kresów w polskich muzeach po 1989 roku

16.50–17.10
mgr Magdalena Stebach (Uniwersytet Wrocławski)
Lwów i ziemia lwowska w polskich podręcznikach i tekstach edukacyjnych po przemianach ustrojowych w 1989 roku

17.10–17.30
dr Grażyna Trzaskowska (Archiwum Państwowe we Wrocławiu)
Wrocław na ratunek Panoramie Racławickiej. Działania Społecznego Komitetu Panoramy Racławickiej we Wrocławiu z lat 1980-1985

17.30–17.50
mgr Rafał Leszczyński (Uniwersytet Wrocławski)
Mit ,,kresowego’’ województwa tarnopolskiego w pamięci i współczesnym przekazie

17.30–18.00 dyskusja
Sesja II

16.30–16.50
prof. dr hab. Grzegorz Strauchold (Uniwersytet Wrocławski)
Od Kresów do Kresów. Publicystyka Eugeniusza Paukszty

16.50–17.10
dr Justyna Szlachta-Misztal (Uniwersytet Warszawski)
Portret trzech generacji (po przesiedleniach) w opowiadaniu Adama Zagajewskiego „Dwa miasta”

17.10–17.30
mgr Marzena Trembecka (Poznań)
Problemy z tożsamością i (nie)pamięcią Kresów Wschodnich w polskiej literaturze najnowszej

17.30–17.50
dr Maciej Strutyński (Uniwersytet Jagielloński)
Polska i jej ziemie wschodnie w powojennej publicystyce Jędrzeja Giertycha

17.30–18.00 dyskusja
19.00 – kolacja

DZIEŃ TRZECI: 27 października 2017 r. (piątek)
9.00–9.20
mgr Jakub Wieszczak (Uniwersytet Wrocławski)
Pamięć czy zapomnienie? Polscy przesiedleńcy wobec niemieckich cmentarzy ziem zachodniej Polski. Analiza na wybranych przykładach

9.20–9.40
mgr Robert Grajny (Uniwersytet Śląski / Muzeum w Gliwicach)
Udział kresowej inteligencji w kształtowaniu oblicza powojennych Gliwic jako część problematyki wysiedlenia ludności z południowo-wschodniej Polski na Górny Śląsk po 1945 roku

9.40–10.00
mgr Bożena Kubit (Muzeum w Gliwicach)
Gliwice jako przestrzeń kultywowania pamięci o Kresach

10.00–10.20
mgr Przemysław Namsołek (IPN Gdańsk)
W służbie wilnianom. Powstanie Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej w 1988 roku i pierwsze lata działalności

10.20–10.40 – dyskusja
10.40–10.50 – przerwa kawowa

10.50–11.10
dr hab. Grzegorz Motyka (Instytut Studiów Politycznych PAN Warszawa)
Odbicie zbrodni wołyńskiej w wydawanej w PRL literaturze dotyczącej losów Bieszczadów lat 1945–1947

11.10–11.30
dr hab. Ewa Tierling-Śledź (Uniwersytet Szczeciński)
By nie umarli po raz trzeci. Pamięć o rzezi wołyńskiej w opowiadaniach Stanisława Srokowskiego i filmie Wojciecha Smarzowskiego „Wołyń”

11.30–11.40
mgr Marcelina Jakimowicz (Muzeum Farmacji Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu)
Niezabliźniona rana. Trauma ocalonych z antypolskiej akcji na terenie Galicji Wschodniej w latach 1943–1944

11.40–12.00
dr hab. prof. AMW Piotr Semków (Akademia Marynarki Wojennej)
Non omnis moriar. Kresowe nekropolie strażnikiem pamięci o polskości

12­.00–12.20 – dyskusja
12.20–12.30 – przerwa kawowa

12.30–12.50
dr Krystyna Boyko (Uniwersytet Narodowy Politechnika Lwowska), mgr Yulija Bohdanova (Uniwersytet Narodowy - Politechnika Lwowska)
Przyszłość dziedzictwa Kresów na Ukrainie. Рion czy poziom?

12.50–13.10
mgr Marek Wojnar (Uniwersytet Jagielloński)
Kresy jako ukraińskie ziemie etniczne: ukraińska narodowa terytorializacja i jej wpływ na pamięć o stosunkach polsko-ukraińskich na współczesnej Ukrainie

13.10–13.30
dr Agnieszka Sawicz (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)
Kościół na ziemi lwowskiej – pomiędzy troską o polskość, a problemami natury politycznej

13.30–13.50
dr Aleksander Srebrakowski (Uniwersytet Wrocławski)
Wpływ obecności ludności polskiej na obszarze dawnych Kresów Wschodnich na polską politykę zagraniczną po 1989 roku

13.50–14.20 – dyskusja
14.20 – zakończenie konferencji
14.30 – obiad

Organizatorami konferencji są Muzeum w Gliwicach i Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach.

POLECAMY TWOJEJ UWADZE

Czy dostałbys się do policji? PRAWDZIWE PYTANIA TESTU MULTISELECT

Wypadek koszmar: TIR spadł z wiaduktu w Katowicach ZDJĘCIA

Znasz język śląski? Przetłumacz te zdania QUIZ JĘZYKOWY II

Kuchenne rewolucje w Katowicach ze skandalem w tle WIDEO

tyDZień - informacyjny program Dziennika Zachodniego