Patron wielu ulic, parków i szkół. Paweł Stalmach urodził się 200 lat temu – do dziś ma swoje miejsce w historii Śląska Cieszyńskiego

Paweł Stalmach ma swoje miejsce w historii Śląska Cieszyńskiego. Ma także pamięć wśród mieszkańców tego regionu i nie tylko. Jeżeli już niekoniecznie kojarzony jest przez młodsze pokolenia za swoją działalność społeczną i narodową, to przynajmniej do poznania tej postaci mogą popychać liczne ulice, parki czy szkoły, których jest patronem. To także w pewnym sensie ich funkcja.

Dziennikarz, publicysta, a przede wszystkim współzałożyciel pierwszego polskiego czasopisma na Śląsku Cieszyńskim, „Tygodnika Cieszyńskiego”, który zaczął ukazywać się w 1848 r. Czasopismo to stało się ważnym narzędziem walki o prawa Polaków, promując polski język i kulturę w regionie, który był pod silnym wpływem germanizacji.

Z tym też regionem od urodzenia związany był Stalmach. A wszystko zaczęło się w Bażanowicach, nieopodal Cieszyna, w których przyszedł na świat 13 sierpnia 1824 r.

Od samego początku był pilnym uczniem. Nie miał wyboru. O początkach nauki w „domu ojcowskim” napisał w pamiętniku:

„W szóstym roku mego życia zaczął ojciec uczyć mię czytania w wolnych chwilach lub wieczorami, a matka przez dzień powtarzała ze mną zadanie. Do tego służył czeski ślabikarz (elementarz) z kogutkiem na ostatniej stronicy”.

Mały Stalmach wraz z rodzicami przeprowadzał się kilka razy. Po krótkim pobycie w Pogwizdowie, rodzina osiadła w Cieszynie. Tam uczęszczał do ewangelickiej szkoły trywialnej, a następnie kontynuował naukę w cieszyńskim gimnazjum ewangelickim, gdzie w 1842 r. założył wraz z kolegami Stowarzyszenie Uczących się Języka Polskiego.

Kolejnym etapem było studiowanie filozofii w liceum w Bratysławie. Otoczonego wieloma inspiracjami młodego Stalmacha zachwycił wykładowca – Ľudovít Štúr. To pod jego wpływem Stalmach rozpoczął działalność narodową, wydając pierwsze polskie czasopismo „Tygodnik Cieszyński” w Cieszynie. Po ukończeniu studiów filozoficznych Stalmach powrócił do miasta nad Olzą, zamierzając po wakacjach studiować teologię w Wiedniu.

Studia to był okres nowych inspiracji, jednak już ściśle ukierunkowanych na tworzenie notatek dla założonej w Cieszynie gazety. Po powrocie nie tylko pisał artykuły, broszury oraz inne teksty, które miały na celu budzenie świadomości narodowej wśród polskiej ludności Śląska Cieszyńskiego, ale zainicjował także powstanie wielu polskich stowarzyszeń np. Czytelni Polskiej czy Biblioteki Polskiej dla Ludu Księstwa Cieszyńskiego.

Od 1851 r. kontynuował wydawanie gazety pod inną nazwą – „Gwiazdka Cieszyńska”. Jej redaktorem pozostał prawie do końca życia. O tożsamość narodową zadbał także w przedsięwzięciu, którym było założenie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego w 1885 r., przyczyniając się do powołania polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego.

Ostatnie lata, mimo problemów zdrowotnych, spędził na pisaniu pamiętników oraz wydawaniu własnych utworów literackich.

Ze swą żoną Anną miał ośmioro dzieci. Sześcioro z nich zmarło w dzieciństwie. Paweł Stalmach zmarł 13 listopada 1891 r. w Cieszynie. Pochowany jest w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie, we wspólnym grobie z Karolem Miarką i księdzem Ignacym Świeżym.

Pomniki Pawła Stalmacha powstały w Istebnej (1924) oraz w Cieszynie (1985). Płaskorzeźba jego postaci znajduje się w sali posiedzeń Sejmiku Wojewódzkiego w Katowicach, zaś jego popiersie wykonane przez Jana Hermę jest w holu głównym Liceum Pedagogicznego i Studium Nauczycielskiego w Cieszynie.

Tablica pamiątkowa wisi na ścianie domu w Cieszynie, w którym mieszkał i gdzie mieściła się redakcja „Tygodnika Cieszyńskiego” przy ul. Głębokiej 13. Stalmach jest patronem Liceum Ogólnokształcącego w Wiśle i Szkoły Podstawowej w Bażanowicach.

Jego imieniem i nazwiskiem nazwano ulice: w Bażanowicach, Bojszowach, Bytomiu, Cieszynie, Chorzowie, Czechowicach-Dziedzicach, Gliwicach, Gorzowie Śląskim, Bielsku-Białej, Kaczycach, Katowicach, Kędzierzynie-Koźlu, Knurowie, Lisowie, Lublińcu, Mysłowicach, Opolu, Orzeszu, Piekarach Śląskich, Pogwizdowie, Pszczynie, Raciborzu, Radlinie, Rudzie Śląskiej, Rybniku, Siemianowicach Śląskich, Skoczowie, Szczecinie, Tarnowskich Górach, Ustroniu, Wiśle, Wołczynie, Zabrzu, Żorach.