Czy lubimy czytać książki? Rynek wydawniczy walczy o klienta, a wydawcy starają się nie podnosić zbyt wysoko cen książek

Jedynie starsze pokolenie pamięta, jak w latach 70. i 80. książki były prawdziwym rarytasem, bo puste półki nie omijały też księgarni. Polowało się na książki w antykwariatach, pożyczało od znajomych „zakazane” pozycje z drugiego obiegu. Dziś kolorowe księgarnie wyglądają jak z najlepszych magazynów wnętrzarskich, tysiące tytułów „uśmiecha się” do nas z witryn. Tylko szkoda, że większość z nas woli obejrzeć serial w telewizji, a młodsze pokolenie nie rozstaje się ze smartfonem.

Roman Herrmann, historyk, nauczyciel w IV LO im. Skłodowskiej-Curie w Chorzowie czyta pasjami. - Dużo i chętnie - mówi. - Nie rozstaję się z książkami czy czasopismami, dopóki ich nie przeczytam, nawet gdy publikacja okaże się mocno rozczarowująca - uśmiecha się. Dodaje, że obecny rynek wydawniczy a ten z lat 70. i 80., czyli z czasów jego nauki w liceum i studiów, to dwa różne światy. - Wydawnictw było o wiele mniej, nie było mowy o promocji książek, a przede wszystkim na książki w księgarniach trzeba było polować. Dzisiaj staranniej dobieram to, co kupuję, ale mam o wiele większą wiedzę o tym, co wychodzi - mówi.

Co ciekawe, w naszym regionie w ówczesnych latach dwóm imprezom towarzyszyły kiermasze książek, gdzie można było zdobyć tytuł, o który trudno było w księgarni. - Podczas Święta „Trybuny Robotniczej” i 22 lipca w chorzowskim parku organizowano, oprócz imprez plenerowych, takie właśnie kiermasze. Wydawnictwa miały swoje stoiska, gdzie autorzy podpisywali książki - wspomina Roman Herrmann.

Miłośnicy książek musieli jednak zachowywać się jak myśliwi. - W Chorzowie przy ul. Wolności były cztery księgarnie, w dwóch miałem zaprzyjaźnione sprzedawczynie, więc nie stałem w kolejkach. One wiedziały, co mnie interesuje, że przygotowuję się do olimpiady z historii i chcę studiować historię. Zawsze odkładały mi wymarzone książki. A do pozostałych księgarń zachodziłem po szkole dwa, trzy razy w tygodniu, żeby zobaczyć, co zostało wyłożone. Poza tym co jakiś czas jeździłem do antykwariatów do Krakowa, tam można było zdobyć dużo więcej. Książki były tanie, niektóre serie pięknie, solidnie wydane, zszywane, a nie sklejane. Taką na przykład serię ceramowską, która miała dobry poziom naukowy, człowiek chciał mieć. Rarytasem były dzieła Jasienicy czy książki pod tytułem „Życie codzienne…”. Te książki mam do dziś… O wiele więcej wtedy się czytało, a książki się ceniło. One były też źródłem informacji - kończy historyk.

Statystyki czytelnicze są przerażające. W 2021 roku tylko 38 proc. dorosłych Polaków przeczytało co najmniej jedną książkę. Najchętniej książki czytają osoby z wyższym wykształceniem, częściej kobiety. 23 proc. Polaków nie ma w domu... ani jednej książki, która nie byłaby podręcznikiem.

„Odnotowany w 2020 roku niewielki wzrost czytelnictwa nie stał się początkiem trendu wzrostowego. Ograniczenia pandemiczne, w tym edukacja szkolna dzieci w domu i praca zdalna, przyniosły w pierwszym roku pandemii nieco większe zainteresowanie czytaniem, a w drugim zauważalne zmęczenie” - czytamy w raporcie o stanie czytelnictwa książek w Polsce przygotowanym przez Bibliotekę Narodową.

Gdy w czasie pandemii spytano respondentów, jak najchętniej spędziliby wolny dzień, Polacy najczęściej wymieniali oglądanie telewizji, filmów i seriali. Spotkania towarzyskie czy sen też wygrały z czytaniem książek.

Z raportu przygotowanego przez Romana Chymkowskiego i Zofię Zasacką wynika, że czytelnicy książek to przede wszystkim osoby najlepiej wykształcone, częściej kobiety niż mężczyźni. Prawdopodobieństwo sięgnięcia po książkę maleje przy tym wraz z wiekiem - im starsi badani, tym mniej osób deklarujących lekturę. Wśród osób posiadających dzieci do 18. roku życia odsetek czytelników jest większy niż w całej populacji. Rodzice nastolatków (od 13. roku życia) wyraźnie częściej są czytelnikami książek.

Okazało się także, że im jesteśmy większymi optymistami, jeśli chodzi o naszą sytuację materialną, tym częściej sięgamy po książkę. Podobną zależność obserwuje się także w przypadku korzystania z internetu, audiobooków i podcastów.

Lekturę książek w formatach cyfrowych w 2021 roku zadeklarował co dwudziesty czytelnik - czytamy w raporcie Biblioteki Narodowej. I dalej: „Odsetek osób słuchających audiobooków jest bardzo podobny (7%). Nieco częściej przyznają się do tego ludzie młodzi i dobrze wykształceni, a zwłaszcza osoby, które najintensywniej korzystają z urządzeń cyfrowych”.

Tymczasem rosnące koszty papieru, poligrafii, transportu powodują, że gazety i książki są coraz droższe. Prosta kalkulacja jest więc taka, że im książki będą droższe, tym rzadziej będziemy je kupować, a tym samym czytać. Wydawcy i księgarze apelują więc o wprowadzenie zerowej stawki VAT na książki, gazety i czasopisma.

Tymczasem także szkolni bibliotekarze walczą o każdego czytelnika, starają się sprowadzać nowości, by zainteresować czytaniem dzieci i młodzież.

Przykładowo. W roku 2021 Szkoła Podstawowa nr 33 z Oddziałami Sportowymi, wchodząca w skład Zespołu Szkół Sportowych im. Polskich Olimpijczyków w Dąbrowie Górniczej, złożyła wniosek o udzielenie dofinansowania w ramach Narodowego Programu Rozwoju Czytelnictwa 2.0. Program ten jest realizowany przez Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu, przy zaangażowaniu Biblioteki Narodowej, Instytutu Książki i Narodowego Centrum Kultury, oraz we współpracy z Ministerstwem Edukacji i Nauki.

- Wniosek został pozytywnie rozpatrzony, tym samym nasza placówka otrzymała dotację w wysokości 12000 zł – wyliczają bibliotekarki. - W ramach przyznanych środków planowany jest zakup lektur szkolnych, literatury dla dzieci i młodzieży oraz książek popularnonaukowych z różnych dziedzin nauki.

Jakie książki najchętniej czytają dziec i młodzież zapisana do tej biblioteki?

- Zainteresowania czytelnicze dzieci w młodszym wieku są mocno zróżnicowane. Nasi najmłodsi czytelnicy często sięgają po książki z bogatą szatą graficzną, głównie książki przygodowe. Wśród uczniów klas I-III dużym zainteresowaniem cieszą się również książki z popularnych serii wydawniczych: „Koszmarny Karolek”, „Franklin”, „Zaopiekuj się mną”, „Biuro Detektywistyczne Lassego i Mai” – opowiadają bibliotekarki. - Wśród preferencji czytelniczych uczniów klas IV-VI chętnie wypożyczane są książki z serii wydawniczych: „Magiczne drzewo”, „Baśniobór”, „Dziennik Cwaniaczka”, „Felix, Net i Nika”. Młodzież najstarszych klas szkoły podstawowej zaczytuje się książkami z serii: „Zwiadowcy”, „Percy Jackson i Bogowie Olimpijscy”, „Olimpijscy Herosi”. W klasach starszych (VII-VIII) uczniowie najczęściej sięgają po książki fantastyczne oraz poruszające tematy dotyczące problemów wieku dorastania. Po literaturę fantastyczną chętnie sięgają również uczniowie klas licealnych. Wśród dużej grupy licealistek zainteresowaniem cieszą się również powieści obyczajowe. Zalety czytania książek dostrzega coraz większa liczba uczniów naszej szkoły. Świadczyć może o tym fakt, iż w pierwszym etapie wojewódzkiego konkursu czytelniczego „Wielka Liga Czytelników” w ubiegłym roku szkolnym wzięło udział ponad 100 uczniów Szkoły Podstawowej nr 33 z Oddziałami Sportowymi w Dąbrowie Górniczej.

Co ciekawe, lockdown rozbudził ambicje czytelnicze Polek i Polaków.

- Pandemia, wbrew naszym początkowym obawom, okazała się bardzo dobrym czasem dla książek. Najwyraźniej zamknięcie w domach służyło czytelnictwu - uśmiecha się Monika Szymborska, rzeczniczka prasowa oraz koordynatorka PR w Wydawnictwie Prószyński Media. - W tym czasie zwiększyła się też sprzedaż e-booków i audiobooków. Natomiast teraz wydawnictwa przeżywają trudny czas, głównie z powodu rosnących cen. Widzimy wyraźnie, że droższy jest dosłownie każdy element procesu składającego się na powstanie książki. Znacząco podrożał papier, w zależności od gatunku aż o ok. 60%, ale podrożał i klej, i tektura potrzebna na okładki, i nawet papier pakowy, podobnie jak dystrybucja itd., itp. W dodatku są problemy z dostępnością papieru. Poza tym mamy do czynienia ze wzrostem opłat za prąd, co też wywołuje wyższe ceny samej usługi druku. Ten sam tytuł, wznawiany w identycznym kształcie, jest dziś znacznie droższy w produkcji - dodaje.

- W Grupie Wydawniczej Foksal obserwujemy wzrost sprzedaży książek. Sytuacja jest jednak bardzo dynamiczna i mało przewidywalna ze względu na wzrost cen papieru, logistyki i inflację, która zmusza wydawnictwa do podnoszenia cen książek. Kiedyś sezony czytelnicze i rytm rynku były łatwo przewidywalne, od pewnego czasu nie ma jednego takiego samego miesiąca. To ekscytujące, ale też jednocześnie bardziej wymagające, jeśli chodzi o układanie planu wydawniczego - podkreśla Maciej Marcisz, dyrektor działu promocji i PR w Grupie Wydawniczej Foksal.

Wydawnictwa robią wszystko, aby tego wzrostu kosztów produkcji nie przekładać w pełni na cenę okładkową książki, ale mimo tych starań ceny książek rosną i... pewnie będą rosły dalej. - Możemy tylko zabiegać o to, aby rosły stopniowo, żeby to był proces, a nie skok. U progu kryzysu gospodarczego konieczność cięcia wydatków w domowym budżecie powoduje, że właśnie kupno książek jest często odkładane w czasie - zwraca uwagę Monika Szymborska. - Uważamy, podobnie jak zdecydowana większość polskich wydawców, że jest to moment na wprowadzenie zerowej stawki VAT na książki. Takie działania państwa wpłynęłyby na obniżenie ich ceny detalicznej, a przez to na zwiększenie dostępności książek dla czytelników.

- Są autorzy cieszący się niezmienną popularnością, na których książki czytelnicy czekają. - Na pewno jest wśród nich Katarzyna Puzyńska, autorka oryginalnych, bardzo cenionych kryminałów. Znakomicie w tym samym gatunku przyjmowane są książki Kingi Wójcik, Piotra Borlika i Dagmary Andryki. Autorką o utrwalonej renomie jest też Beata Sabała-Zielińska, która pisząc o ratownikach TOPR-u i Tatrach pozyskała grono wiernych fanów, do których z każdą książką dołączają kolejni - wylicza Monika Szymborska. - Z entuzjazmem przyjmowana jest każda nowa książka Krzysztofa Daukszewicza, niesłabnącym zainteresowaniem cieszą się też książki Marcina Margielewskiego, Laili Shukri i Tanyi Valko; jako jeden z największych wydawców literatury popularnonaukowej dbamy też, aby jak najszybciej ukazywały się na polskim rynku nowości z fizyki, matematyki, chemii, historii - we wrześniu w słynnej czarnej serii. Dbamy też o książki historyczne i biograficzne, np. z serii „Oblicza zła” ukaże się wkrótce znakomita pozycja „Hoxha. Żelazna pięść Albanii” Blendi Fevziu.

Jeśli chodzi o Grupę Wydawniczą Foksal, to ogromny boom przeżywa obecnie literatura młodzieżowa, w tym queerowa i fantastyczna. - Wśród najlepiej sprzedających się autorek i autorów są m.in. Sarah J. Maas, autorka serii „Szklany tron” czy Natalia Klewicz, która zadebiutowała w tym roku świetnie przyjętą powieścią „Czy to sen?”. Nadal zainteresowaniem cieszą się kryminały i thrillery, w tym sezonie w Wydawnictwie W.A.B. królują „Czerwona ziemia” Marcina Mellera, „Uśpiona” Alicji Sinickiej i „Ukochane dziecko” Romy Hausmann. Sytuacja wojny w Ukrainie spowodowała wzrost zainteresowania literaturą faktu, książkami wyjaśniającymi sytuację geopolityczną, stąd ogromny sukces „Wowy” Krystyny Kurczab-Redlich czy „Krwawych pozdrowień z Rosji” Heidi Blake. Świetnie sprawdzają się też sagi rodzinne, takie jak „Sycylijskie lwy” Stefanii Auci. Niezmiennym zainteresowaniem cieszą się poradniki, książki dotyczące rozwoju osobistego i zdrowia psychicznego, takie jak fantastyczna książka Justyny Sucheckiej „Nie powiem ci, że wszystko będzie dobrze” - wylicza Maciej Marcisz.

- Jesteśmy dobrej myśli, jeśli chodzi o czytelnictwo wśród młodego pokolenia, sztuką jest tu właściwy dobór tematyki i autorów. Po ogromnym sukcesie „Red, White & Royal Blue” wkrótce wydamy nowy tytuł Casey McQuiston, na wydanie we wrześniu czeka też Dean Atta i jego „Czarny flaming”. Wiemy, że młodzi czytelnicy są już bardzo zainteresowani tym tytułem. Wbrew pozorom młodzi ludzie lubią książki w papierze, ma dla nich znaczenie, jak wyglądają, stąd często są to książki zwracające uwagę estetyką wydania. Jednak jest też prawdą, że coraz częściej książki są słuchane w formie audiobooków, bo można korzystać z tej formy odbioru nie zajmując sobie rąk, a więc w aucie, podczas np. biegania czy domowych zajęć. E-booki także cieszą się wielką popularnością, możliwość zabrania z sobą wielu książek na małym, lekkim czytniku trudno przecenić - uważa Monika Szymborska. - Oczywiście, cena ma wielkie znaczenie dla czytelnictwa, jednak jesteśmy pewni, że ciekawa oferta wydawnicza, jej różnorodność spowoduje, że książki naszego wydawnictwa dalej będą znajdowały dziesiątki tysięcy czytelników, co nam pozwala z ufnością patrzyć w przyszłość polskiego rynku książki.

- Czekają nas fantastyczne nowości, takie jak nowa, długo oczekiwana powieść Michela Houellebecqa „Unicestwianie” w tłumaczeniu Beaty Geppert, „Ten się śmieje, kto ma zęby” Zyty Rudzkiej czy „Niewyczerpany żart” Davida Fostera Wallace’a w przekładzie Jolanty Kozak. Dla miłośniczek i miłośników kryminałów przygotowaliśmy nowe książki Małgorzaty Oliwii Sobczak i Igora Brejdyganta. Hitem sprzedażowym na pewno będzie biografia Matthew Perry’ego znanego z kultowego serialu „Friends” pod tytułem „Przyjaciele, kochankowie i coś naprawdę strasznego” - mówi Maciej Marcisz. - Stoimy na stanowisku, że nie należy narzekać na stan czytelnictwa w Polsce. Właśnie rośnie nam nowe, entuzjastycznie nastawione do czytania pokolenie, które dzieli się swoimi odkryciami czytelniczymi na TikToku. Zachęcić do czytania chcemy poprzez wydawanie ciekawych, zróżnicowanych książek kierowanych do szerokiej grupy czytelniczek i czytelników.