Klatka po klatce: Zygmunt Duś i tajemna sztuka montażu

Kamera była niemiecka, mecz historyczny, a rok 1959. Zygmunt Duś jechał do Moskwy, uzbrojony tylko w zaświadczenie, że jest pracownikiem telewizji, oraz skierowanie na... wycieczkę Orbisu. Plany za to miał ambitne: nakręcić film dokumentalny z zawodów sportowych między ZSRR a USA w lekkoatletyce.

Duś kompetencje do tej roboty miał pierwszorzędne: sukcesy operatorskie na koncie, dyplom AWF w kieszeni, no i tę kamerę. Marki Movicon, w czasie II wojny światowej montowaną na niemieckich myśliwcach w celu rejestracji sprawności bojowej pilotów, a po wojnie odkupioną przez Dusia od Rosjan za odpowiednią ilość polskiej wódki. Film, choć pana Zygmunta bezpośrednio w okolice płyty stadionu nie wpuszczono („ale miałem ekstraobiektyw!”), jednak powstał! Nazywał się „Mecz gigantów”, autor otrzymał za niego nagrodę, dziś nikt jednak tego obrazu nie obejrzy. „Mecz gigantów”, podobnie jak 6 tys. innych materiałów Telewizji Katowice, został zniszczony. Z dramatycznie banalnych przyczyn zresztą. Po latach, gdy okazało się, że w pomieszczeniu telewizyjnego archiwum robi się za ciasno, część materiałów postanowiono skasować. Niestety, była to część najcenniejsza, bo pochodząca z pionierskich czasów TVP Katowice. Tak więc przepadły pierwsze filmy Zygmunta Dusia.

Kiedy Zygmunt Duś obchodził 85. urodziny, spotkał się z widzami i dziennikarzami na swoim benefisie. Przyznał wtedy, że życie miał nie tylko interesujące, ale i szczęśliwe. Montażystą został trochę z rozpędu. Po prostu w początkach telewizyjnego rzemiosła w Polsce nie było ścisłego podziału kompetencji. Więc operator i autor filmów dokumentalnych Zygmunt Duś, podobnie jak inni koledzy, najpierw materiał „skręcał”, a potem sam go „obrabiał”, krótko mówiąc: montował właśnie. Szalenie wciągała go ta robota, odkrył bowiem, jak wiele zależy od kolejności pokazywanych ujęć, ich zestawiania i rytmu. W tamtych czasach była to zresztą robota koronkowa i przaśna jednocześnie. Taśmę przewijano i cięto ręcznie, a sklejano potwornie… śmierdzącym klejem acetonowym. Montaż, który przyniósł panu Zygmuntowi ogólnopolską sławę, był jednak tylko punktem dojścia, bo jego fascynacja sztuką obrazu zaczęła się w dzieciństwie.

O pierwszym aparacie fotograficznym i organicznej wręcz potrzebie dokumentowania rzeczywistości opowiada z sentymentem w filmie Wojciecha Sarnowicza „Klatka po klatce” przygotowanym z okazji 85. urodzin. Ten film zostanie przypomniany dzisiaj, w dniu pogrzebu, o godzinie 20.15 w Telewizji Katowice.

Dzieciństwo, spędzone nałąkach rodzinnej Niwki, dzielnicy Sosnowca, nieopodal Trójkąta Trzech Cesarzy, było ubogie, ale beztroskie. - Ludzie nie wierzą - mówił Zygmunt Duś - gdy wspominam, że buty oszczędzało się nachodzenie odświęta, anaco dzień ganiał człowiek nabosaka. Ale tak było, wrodzinie się nie przelewało, choć rodzice byli zaradni inie wiodło nam się najgorzej.

- Pokochałem wtedy dwie rzeczy: piłkę nożną i ruchome obrazy. Przed wojną wychodziło takie pismo „Karuzela”, w którym ukazywały się w odcinkach przygody Pata i Pataszona. Kopiowaliśmy z kolegami te obrazki na kalce technicznej i tak powstawały nasze domowe przeźrocza, które oglądaliśmy z dziką przyjemnością. Podobnie cieszyło mnie robienie zdjęć. Jakbym wiedział, że z obrazem zwiążę przyszłość…

- Ale potem przyszła wojna i do 1945 roku nie zrobiłem już ani jednego zdjęcia. Ani jednego! Nie mógł ich zrobić, bo został wywieziony do gospodarstwa rolnego na roboty przymusowe, a tam zakaz fotografowania stosowany był pod karą śmierci. Gestapo aresztowało Zygmunta Dusia, gdy miał 14 lat…

Po zakończeniu wojny wrócił do domu; pieszo, dojrzały życiowo i fizycznie. Stanął wtedy przed wyborem dalszej drogi, wyznaczanej przez dwie pasje: sport i film. Chciał zostać operatorem, ale niezbyt mądrzy ludzie wmówili mu, że chłopak z prowincji nie ma szans na zdanie egzaminu do szkoły artystycznej. Wybrał więc Akademię Wychowania Fizycznego i przez dziesiątki lat łączył pracę w telewizji z trenowaniem utalentowanej młodzieży; jego wychowankiem był m.in. znany reżyser Lech Majewski. Telewizja jednak go znalazła. A dokładniej: on znalazł telewizję. W każdym razie, gdy tylko pojawiło się to nowe medium, Zygmunt Duś natychmiast stanął do egzaminu operatorskiego. Musiał być dobry, skoro jego filmik „o pierwszym śniegu” poszedł na wizję 4 grudnia 1957 roku. Na inaugurację katowickiego ośrodka. Operatorem był kilka lat i szybko rozeszło się wśród kolegów, że jak ktoś ma problem, to tylko do Dusia; ten to ma rękę. Radził sobie z każdym wyzwaniem. Najważniejsze jednak, że ta robota dawała mu radochę. W końcu wszedł do montażowni jako specjalista i został w niej przez pół wieku! Dokładnie 50 lat, co z 3 latami operatorki daje nienotowany sukces stażu pracy w telewizji. I mógłby pracować dłużej, ale odszedł, gdy w telewizyjnym przekazie zaczęła królować cyfryzacja. Nie przepadał po prostu za aż takim zautomatyzowaniem montażu, uważał, że co ręka fachowca, to ręka fachowca. Więc potem tylko kibicował młodszym kolegom, a swoje doświadczenia zebrał w podręczniku dla studentów pt. „Podstawy montażu filmowego”, bo całkiem sporo lat wykładał też na uczelniach artystycznych. Tam, gdzie w młodości sam nie miał odwagi wystartować.

Przeżył różne okresy, różne władze i różne zalecenio-polecenia przełożonych. Znakomitą większość przygód opisuje teraz w pamiętnikach i chętnie dzieli się wspomnieniami. - Najbardziej kuriozalne polecenia - opowiada - mieliśmy za czasów I sekretarza KW PZPR, Zdzisława Grudnia, który był strasznie wyczulony na swój wizerunek. Pamiętam na przykład sprawozdanie z czynu społecznego, kiedy to operator, filmując schylonego nad łopatą towarzysza Grudnia, nieopatrznie uchwycił też jego lśniącą „glacę”. Zrobiła się afera, nie pierwsza zresztą. Za wizerunki bonzów odpowiadaliśmy wszyscy. Jak wzywano na dywanik, to polecenie brzmiało: „ten, co wycina, niech też przyjdzie”. Ten, czyli ja - śmieje się pan Zygmunt. A poważnie mówi, że miał pełną świadomość uczestniczenia w programie propagandy sukcesu.

Zagraniczni dziennikarze pytali go, czemu w wieczornym paśmie polskiej telewizji informacyjnej na okrągło gada się o gospodarce. A to był po prostu nakaz władz, w dodatku snopy iskier tak pięknie wyglądały na małym ekranie.

Zygmunt Duś odrzuconych taśm nie niszczył, wierząc, że kiedyś będzie z nich pożytek. Chomikował je w specjalnym pudełku, a po latach wyjął i zmontował w słynny film pt. „Ścinki”, którym w 1981 roku zdobył Srebrnego Lajkonika na Krakowskim Festiwalu Filmowym. Za tę historię „telewizji sukcesu” w pigułce, paru kolegów dziennikarzy miało zresztą do Dusia pretensje, ale w końcu i oni mu przebaczyli. W końcu to dokument całej telewizyjnej epoki i nie ma co udawać, że było inaczej niż było.

Osobną zupełnie kartę w barwnej biografii pana Zygmunta stanowi współpraca z Kazimierzem Kutzem. Znali się jeszcze z mysłowickiego gimnazjum, ale zaprzyjaźnili, gdy Zygmunt Duś zaczął tworzyć społeczny komitet, zbierający fundusze na realizację filmu „Śmierć jak kromka chleba”. Montował potem ten film i inne, m.in. „Zawróconego”.

W tyskim mieszkaniu legendarnego montażysty wisi „deszczułka”, na której notowano kolejne klapsy tego filmu. Na emeryturze Zygmunt Duś zaczął pisać pamiętnik. Długopisem, rzecz jasna. - Komputer dobra rzecz - mówi - ale ja tam wolę pisać ręcznie. Tak mam i już.

Tekst powstał w roku 2012, kiedy Zygmunt Duś świętował jubileusz 85-lecia. Kiedy kilka dni temu dowiedzieliśmy się o jego śmierci, postanowiliśmy przypomnieć Państwu tamten materiał.

*Chcesz kupić auto w cenie 15-20 tys. zł? Sprawdź najlepsze oferty
*Co się wydarzyło na "Nocy Kobiet" w Spiżu w Katowicach ZOBACZ ZDJĘCIA
*Rozmowy nie przerywają, transmisja danych szybka RAPORT NAJLEPSZYCH SIECI KOMÓRKOWYCH
*Jesteś Ślązakiem, czy Zagłębiakiem? Rozwiąż quiz
*1000 zł na dziecko: JAK DOSTAĆ BECIKOWE? ZOBACZ KROK PO KROKU

ZOBACZ TAKŻE