"Opowieści nieobecnych", czyli historie Żydów z Zagłębia [AUDIOBOOKI]

Wyobraźcie sobie, że zwiedzacie Będzin, Sosnowiec lub Dąbrowę Górniczą z osobistym przewodnikiem. W słuchawkach słychać głos Michała Majnicza, aktora Teatru Polskiego we Wrocławiu i muzykę napisaną przez Raphaela Rogińskiego, znakomitego kompozytora, głęboko związanego z kulturą żydowską. To wszystko razem sprawia, że spacerując po mieście przenosimy się oczyma wyobraźni do innych czasów. "Opowieści nieobecnych" to autorski pomysł Karoliny i Piotra Jakoweńko z Fundacji Brama Cukermana. To składające się z 64 części wielogodzinne słuchowisko jest jedną z wielu mozolnych prób przywracania i podtrzymywania pamięci o naszych dawnych sąsiadach - Żydach. Można go posłuchać w internecie na stronie www.opowiescinieobecnych.org, pobrać na swój komputer lub telefon komórkowy.

TUTAJ POSŁUCHASZ AUDIOPRZEWODNIKÓW OPOWIEŚCI NIEOBECNYCH

W przededniu wybuchu II wojny światowej Będzin liczył niespełna 60 tys. mieszkańców, z czego połowę stanowili Żydzi. Ewenement w skali kraju. Dzisiaj, tak jak przed wojną, Będzin jest stolicą powiatu i miastem niemal 60-tysięcznym. Tylko Żydów już znacznie mniej...

U podnóża zamku, w miejscu w którym stała kiedyś drewniana synagoga, była murowana świątynia. To tu kilka dni po wkroczeniu hitlerowców do miasta, 8 września 1939r. rozegrały się dramatyczne sceny. W jej piwnicach niemal od samego początku znajdowało się żydowskie więzienie. Od strony wschodniej bezpośrednio z synagogą sąsiadowała szkoła oraz Beit midrasz - żydowski dom nauki, a nieco bliżej rzeki Czarnej Przemszy mykwa - miejsce rytualnych kąpieli. Te trzy budynki stanowiły niejako centrum życia religijnego Żydów będzińskich aż do piątku 8 września 1939 roku, kiedy Niemcy otoczyli cały kwartał i podpalili synagogę wraz z modlącymi się w środku Żydami. Prawdopodobnie zginęło od 200 do 600 osób.

Przy alei Kołłataja stał już wtedy kościół św. Trójcy. Na jego murze wisi obecnie tablica zamieszczona przez społeczność żydowską ku czci Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata proboszcza tej parafii ks. Mieczysława Zawadzkiego. Polsko-hebrajska tablica poświadcza jego wojenne zasługi w ratowaniu Żydów.

Przewodnik w słuchawce, czyli zwiedzamy zabytki Żydów

Kiedy wojska niemieckie wkroczyły do miasta po południu 4 września 1939 roku, niemal od razu rozpoczęły się represje. Piątego września aresztowano 22 Żydów i zmuszono ich do ciężkiej pracy. 8 września rozstrzelano pierwszych dwóch Żydów, pod pretekstem podniesienia cen chleba. Wieczorem Niemcy odcięli wszystkie, jak im się wydawało wówczas, drogi ucieczki z Wielkiej Synagogi, którą podpalili. Zapewne ofiar byłoby więcej, gdyby nie ks. Mieczysław Zawadzki, który ukrył uciekających w kościele św. Trójcy. "Nie zastanawiałam się ani chwili. Pobiegłem do nich, uspokoiłem, potem własnoręcznie otworzyłem bramę (…)" - opowiadał we wspomnieniach.

Część grupy Żydów znalazła schronienie także w parafii i domu sióstr Zakonnych Pasjonistek.

Czytaj o odnowionych polichromiach z domu żydowskich w Będzinie

Moszek Kalinowicer żył zaledwie 24 lata. Zmarł w 1936 r. Dziś nie dowiemy się już kim był i gdzie mieszkał. Jego nazwisko przeczytać można na jednej z dwóch zachowanych macew na dawnym cmentarzu żydowskim w dąbrowskiej dzielnicy Mydlice. Nekropolię przy ul. Ludowej założono w 1929 roku. Powstał tu także dom pogrzebowy. Pochówki odbywały się do 1942 roku. Nagrobki stały jeszcze długo po wojnie. Kres istnienia cmentarza przyniosła budowa w latach 70. wielkiego blokowiska. Dziś przypomina o nim tylko ustawiony w 1993 r. pomnik, zwieńczony siedmioramienną menorą i dwie zachowane macewy. W porównaniu z sąsiednimi miastami Zagłębia, w Dąbrowie Górniczej nie mieszkało zbyt wiele osób narodowości żydowskiej.

Początkowo tylko pojedyncze rodziny. Wśród Żydów było wielu rzemieślników, handlowców. Bernard Holenderski był właścicielem kopalni Flora w Gołonogu, a Wolf Ehrlich i Lajb Stawski - współwłaścicielami kopalni Małgorzata. Żydzi mieszkali także w Gołonogu, Ząbkowicach i Strzemieszycach. W czasie wojny w okolicach ulic Chopina i Łukasińskiego powstało getto, zamknięte dopiero w 1943 r. Potem Niemcy przenieśli Żydów na Środulę. Wszyscy zginęli w Auschwitz.

Żydowskich śladów na terenie Dąbrowy Górniczej nie zachowało się zbyt wiele. Oprócz wspomnianego cmentarza, dąbrowska społeczność żydowska dysponowała także własną synagogą. Wyburzono ją na przełomie lat 70. i 80., w czasie wielkiej przebudowy miasta z czasów powstawania Huty Katowice.

W sierpniu 1939 roku Pola Najman i Rózia Zborowska życzyły na łamach wychodzącego po hebrajsku "Życia Zagłębia" dużo szczęścia swojej przyjaciółce Reginie z okazji zaślubin z panem A. Walgrinem. Były też kondolencje, bo Salomei i Izaakowi Rotenbergom zmarła matka. Przy ówczesnej ulicy Pierackiego (dziś aleja Zwycięstwa) działalność rozpoczęła sosnowiecka filia warszawskiego biura podróży Odos. Nie wiadomo, czy jego pierwsi klienci zdążyli wyjechać na wykupioną wycieczkę. Trzy tygodnie później codzienna beztroska zniknęła. Świat żydowskiej społeczności Sosnowca zmienił się nie do poznania. Przedwojenny klimat Modrzejowskiej czy Targowej bezpowrotnie odszedł.

Dzięki audioprzewodnikom możliwa jest krótka podróż do przeszłości.

Pierwszym na terenie dzisiejszego Sosnowca typowo żydowskim miejscem był Modrzejów. "Nieobecni" stanowili tak dużą część ludności, że powstały tu synagoga, mykwa, heder i kirkut. Później Żydzi zaczęli się osiedlać w centrum miasta. Ulica Modrzejowska i sąsiednie - Targowa, Warszawska, Dekerta - stały się "tętniącym życiem sercem żydowskiego Sosnowca".
Każda ze stojących do dziś kamienic miała swego właściciela, ma też swoją historię. W 1942 r. Niemcy utworzyli getto najpierw w Starym Sosnowcu, a potem na Środuli. Rok później prawie wszyscy Żydzi trafili stamtąd do obozu zagłady w Auschwitz. Świadectwem obecności Żydów na terenie Sosnowca jest zachowany cmentarz żydowski przy ulicy Gospodarczej. Otwarto go w 1886 roku. Zachował się też kirkut w Modrzejowie, ten w Milowicach trudno zauważyć.

Audioprzewodnik przypomina nie tylko miejsca i budynki związane z historią Żydów, ale i wybitnych mieszkańców Sosnowca narodowości żydowskiej. Tutaj przecież urodził się kompozytor Władysław Szpilman.

Słuchając nagrania możemy też dowiedzieć się o innych sosnowieckich Żydach - fotografach Stanisławie i Bronisławie Altmanach, lekarzach Abrahamie Pelermanie i Józefie Putermanie, czy fabrykancie Adolfie Openheimie.

Dziś w Sosnowcu nie ma bożnicy, nie istnieje klub sportowy Makabi Sosnowiec, ale słuchając wydanych przez Fundację Brama Cukermana przewodników można się na chwilę przenieść w dawne czasy, które z pewnością nie powinny być zapomniane.

* CZYTAJ KONIECZNIE:

*NAJZABAWNIEJSZE ŚLĄSKIE SŁOWA - WYNIKI PLEBISCYTU
*WALCZYMY O USTAWĘ METROPOLITALNĄ - POZNAJ EFEKTY
*Codziennie rano najświeższe informacje z woj. śląskiego prosto na Twoją skrzynkę e-mail. Zapisz się do newslettera

ALE FUTURYSTYKA! Zobacz jak będą wyglądać Katowice w 2015 roku. WIZUALIZACJENiesamowicie GORĄCE DZIEWCZYNY na mroźne dni. Zobacz FOTKI Queen Śląska i Zagłębia