Palcem po Śląsku sprzed 100 lat. Ponad 6 kilogramów map. Jak kreślono linie podziału Śląska po I Wojnie Światowej?

Wybór materiałów był ciężką pracą dla naukowców z IPN. Spośród wielu źródeł autorzy zamieścili w Atlasie ponad 100 map. Jak zaznaczają – to tylko pewien wycinek spośród materiałów, do których dotarli.

— W trakcie poszukiwań dopadła nas „klęska urodzaju” – śmieje się się dr Mirosław Węcki.

Autorzy starali się pokazać różne aspekty historii Górnego Śląska w latach 1919-1922. Szukali także czytelnych egzemplarzy, które były w odpowiednim stanie do dokonania reprodukcji.

Atlas jest pracą wyjątkową, jeśli chodzi o rozmiary. Jak mówił sam dyrektor – także pod względem fizycznym. Dzieło ma ponad 6 kilogramów wagi. W środku znajduje się teka z reprodukcjami 29 map i planów, oraz zeszytu zawierającego wstęp, katalog i 80 kolejnych reprodukcji. Praca nad publikacją trwała około roku. Choć przede wszystkim atlas kierowany jest do naukowców, twórcy zapewniają, że skorzystają z niego także pasjonaci historii Górnego Śląska oraz nauczyciele. W środku znajdują się prawdziwe perełki – także niepublikowane materiały.

—„Atlas” zasługuje na miano publikacji unikalnej. Po pierwsze jest to atlas w pełnym tego słowa znaczeniu. Drugi powód – będąc atlasem, jest równocześnie wyborem źródeł. Zawiera reprodukcje map administracyjnych, wojskowych i propagandowych – mówi dr Andrzej Sznajder dyrektor oddziału IPN w Katowicach.

Za opracowanie dzieła odpowiadają: dr. hab. Grzegorza Bębnik, Michał Mączka, dr. Sebastian Rosenbaum i dr. Mirosław Węcki.

Materiały pochodzą w dużej mierze z Archiwum Państwowego w Katowicach. Istotne mapy udostępniło także Centralne Archiwum Wojskowe oraz Archiwum Państwowego w Opolu. Niestety nie przejrzano przy tym archiwów kościelnych. W atlasie brakuje np. podziału religijnego ludności Górnego Śląska. Liczba znalezionych materiałów była i tak ogromna.

Jak wspomina dr Mirosław Węcki, po zakończeniu powstań cała dokumentacja jednostek powstańczych została przekazana polskim archiwom. To, co odkryto w archiwum wojskowych, było sporym odkryciem dla historyków. Dokładność i szczegółowość map powstańczych była dużym zaskoczeniem. Co ciekawe, część archiwum dot. Powstań Śląskich została wywieziona z kraju przed II wojną Światową, aby listy osób walczących przeciw Niemcom nie trafiły w ręce nazistów.

Lata 1919 -1922 to czas wielkich zmian na Górnym Śląsku. Powstania Śląskie i walki, Plebiscyt i walka o głosy, zmiany administracyjne, podział granic. Powstawało sporo materiałów – także propagandowych.

— W 1920-1921 roku obie strony (niemiecka i polska - przyp. red.) prześcigały się w tworzeniu map, za pomocą których przekonywały przyszłych głosujących do wybranie jednej lub drugiej opcji – mówi dr Mirosław Węcki.

Po zakończeniu plebiscytu obie strony wykorzystywały mapy i dane, aby pokazać, że to ich kraj wygrał głosowanie. Oczywiście wcześniej Niemcy opierali się na liczbach bezwzględnych, Polacy pokazywali wyniki gminami – opierając się na zapisach traktatu wersalskiego.

— Założyliśmy, że chcemy pokazać nie tylko mapy związane z powstaniami, czy z plebiscytem, ale również tło epoki. Podział administracyjny Górnego Śląska przed I Wojną Światowej, podział po powstaniach – mówi Michał Mączka.

Wśród map znajdziemy m.in.: niemiecką mapę propagandową pokazującą straty wschodnich terenów, mapy Górnego Śląska z wyznaczonym obszarem plebiscytowym, mapy wojskowe pokazujące przebieg walk na Górnym Śląsku, dyslokacje oddziałów, mapy miast (np. Mysłowic, Katowic, Bytomia), rozłożenie oddziałów francuskich etc. Atlas można zakupić np. przez e-sklep IPN.