Uroczyste oznaczenie grobów w Czeladzi znakiem pamięci „Tobie Polsko”. Uhonorowanych zostało sześciu powstańców śląskich

Wydarzenie z udziałem m.in. rodzin powstańców, władz samorządowych, młodzieży szkolnej, harcerzy, przedstawicieli Instytutu Pamięci Narodowej, Muzeum Saturn w Czeladzi oraz ks. kanonika Jarosława Wolskiego odbyło się o godz. 11 na cmentarzu parafialnym pw. św. Stanisława BM w Czeladzi przy ul. Nowopogońskiej. Poczet sztandarowy na uroczystość wystawiło miasto Czeladź, a wartę honorową przy wszystkich sześciu grobowcach sprawowali kadeci kasy mundurowej Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Technicznych w Czeladzi.

Uroczystość rozpoczęła się przy grobie Teodora Makowskiego, a następnie zostały oznaczone kolejno groby Edwarda Sztajera, Stanisława Gnacika, Franciszka Derdy, Mieczysława Rojewskiego i Stanisława Sojki. Co wydarzenie oznaczało dla rodzin odznaczonych weteranów?

- Dla mnie oznacza to bardzo wielką dumę, że jestem wnuczką powstańca śląskiego, o czym co ciekawe dowiedziałam się całkiem niedawno — mówiła Grażyna Stefańska, wnuczka Stanisława Gnacika.

- Dla mnie i dla moich synów jest to na nowo odkrycie drzewa genealogicznego — dodawała Zuzanna Zalewska, druga wnuczka Stanisława Gnacika.

- Dla mnie jest to pamięć z dzieciństwa, ponieważ córka Stanisława Gnacika opowiadała mi jako małej dziewczynce, jak dziadek walczył w powstaniach śląskich — dodawała Jolanta Karasek, trzecia wnuczka Stanisława Gnacika.

Teodor Makowski urodził się 17 kwietnia 1884 r. Był synem Antoniego. Brał udział w trzech powstaniach śląskich. Walczył pod Michałkowicami, Siemianowicami, Chorzowem oraz Górą św. Anny. W czasie III powstania działał w szeregach 10 pułku piechoty. W 1928 r. pełnił funkcję prezesa w Związku Powstańców Śląskich w Czeladzi. Po II wojnie światowej należał do Związku Weteranów Powstań Śląskich (legit. nr 12455). Został odznaczony Śląską Wstęgą Waleczności i Zasługi, Medalem Niepodległości oraz Śląskim Krzyżem Powstańczym (1947 r.). Zmarł 24 lipca 1954 r.

Ppor. Edward Sztajer urodził się 5 października 1903 r. Był synem Wincentego i Marianny z d. Radecka. W 1920 r. brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Został zaszeregowany w kompanii telegraficznej. W 1921 r. brał czynny udział w III powstaniu śląskim. Walczył wówczas w szeregach 4 kompanii 10 pułku piechoty pod Kędzierzynem i Górą św. Anny. Został odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Krzyżem Obrońcy Ojczyzny 1918-1921, Krzyżem Bojownikom Śląska, Śląskim Krzyżem Powstańczym oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 8 października 1998 r.

Stanisław Gnacik urodził się 19 września 1893 r. Był synem Franciszka i Marii. W latach 1920-1921 brał czynny udział w II i III powstaniu śląskim. W 1920 r. Walczył na terenie Siemianowic, Michałkowic i Chorzowa. Natomiast podczas III powstania był zaszeregowany w 6 baonie 10 pułku piechoty. Walczył na terenie Czeladzi, Katowic, Chorzowa, Kędzierzyna i Góry św. Anny. Należał do Związku Weteranów Powstań Śląskich (legit. nr 64429). Został odznaczony Krzyżem Zasługi, Śląskim Krzyżem Powstańczym oraz Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski. Zmarł 5 maja 1963 r.

Franciszek Derda urodził się 30 marca 1903 r. Był synem Franciszka i Józefy. W latach 1919-1921 brał czynny udział w trzech powstaniach śląskich. Służył w 3 kompanii 1 baonu 8 pułku tarnogórskiego. Został odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi oraz Śląskim Krzyżem Powstańczym. Zmarł 20 czerwca 1968 r.

Ppor. Mieczysław Kacper Rojewski urodził się 3 stycznia 1900 r. w Sławniowie (pow. olkuski). Był synem Wojciecha i Marii z d. Włosek. Należał do Polskiej Organizacji Wojskowej od 15 kwietnia 1917 r. do 11 listopada 1918 r. Następnie służył w Wojsku Polskim w okresach od 11 listopada 1918 r. do 15 sierpnia 1919 r. oraz od 3 lutego 1920 r. do 21 marca 1922 r. Brał udział w trzech powstaniach śląskich. W 1919 r. podczas I powstania śląskiego brał udział w potyczce pod pocztą w Siemianowicach. Rok później w czasie II powstania walczył w szeregach 3 kompanii Strzelców Katowickich. Brał udział w walkach toczonych pod Bobrownikami. Natomiast w 1921 r. był zaszeregowany w 3 kompanii 2 baonu I pułku piechoty i brał udział w walkach powstańczych toczonych w Bytomiu w okolicy hotelu „Lomnitz”. Pełnił również funkcję kuriera, odpowiadał za dostarczanie meldunków oraz transport broni. W okresie międzywojennym pracował jako funkcjonariusz policji województwa śląskiego i pełnił funkcję sekretarza.

Podczas II wojny światowej należał najpierw do Związku Walki Zbrojnej, a następnie do Armii Krajowej. Posługiwał się wówczas pseudonimem „Zan”. W konspiracji działał od 25 stycznia 1940 r. do 27 stycznia 1945 r. W 1940 r. pełnił funkcję komendanta placówki Czeladź, a następnie w 1943 r. został przeniesiony na stanowisko komendanta obwodu Będzin. Został odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi (1946 r.), Odznaką Grunwaldzką (1946 r.), Krzyżem Partyzanckim (1959 r.), Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 r. (1959 r.), Śląskim Krzyżem Powstańczym (1961 r.), Złotym Krzyżem Zasługi (1961 r.), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1972 r.) oraz Krzyżem Armii Krajowej (1995 r.). Zmarł 8 kwietnia 1995 r.

Ppor. Stanisław Sojka urodził się 9 października 1901 r. w Czeladzi. W 1921 r. brał udział w III powstaniu śląskim, walczył wówczas w szeregach 9 kompanii 3 baonu 4 pułku piechoty na odcinku Katowice – Łagiewniki – Chorzów. Końcem maja 1921 r. trafił do 3 baterii 10 pułku artylerii polnej i przeszedł szlak bojowy Leśnica – Raszowa – Stare Koźle – Góra św. Anny. W 1939 r. brał udział w wojnie obronnej. Podczas II wojny światowej przebywał w obozie jenieckim na terenie Rumunii. Po wyzwoleniu pracował w Prezydium MRN. Należał do Polskiego Zjednoczenia Demokratycznego w Rumunii oraz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Został odznaczony Śląskim Krzyżem Powstańczym (1947 r.), Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi (nr legit. 8808, 1927 r.), Medal Pamiątkowy za Wojnę (1932 r.), Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodległości (1929 r.) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1967 r.). Zmarł 29 marca 1976 r.

(Oprac. Danuta Mikoda/OBUWiM Katowice)

Akcja oznaczania grobów znakiem pamięci opracowanym przez Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Katowicach rozpoczęła się 5 lipca 2021 roku w dzień setnej rocznicy zakończenia III powstania śląskiego. Znak pamięci „Tobie Polsko” ma formę proporczyka o rozmiarach około 20 na 8 cm wykonanego z porcelany nagrobnej. Umieszczono na nim inwokację „Tobie Polsko”, pod którą znajduje się wizerunek orła otoczonego datami powstań, a poniżej napisy „Grób Powstańca Śląskiego” i „Instytut Pamięci Narodowej”. Ta plakieta jest wzorowana na proporcu powstańczym „Tobie Polsko”, który wykonany został na początku 1920 r. w pracowni przy redakcji „Katolika” w Bytomiu i który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Św. Anny.

- Jest to znak honorowy opracowany przez Instytut Pamięci Narodowej. Ma on na celu oznaczenie oraz uhonorowanie powstańców śląskich. To oznaczenie to z jednej strony oddanie hołdu, ale z drugiej strony jest to znak na grobach, że spoczywa tu człowiek szczególny, który oddał zdrowie a czasem i życie, żeby na Śląsku można było mówić po polsku — tłumaczył Jan Kwaśniewicz, naczelnik Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Katowicach.

Muzeum posiada także fotografię z uroczystości upamiętniającej uchwalenie Konstytucji 3 Maja, która przedstawia pochód mieszkańców wsi Osiek (pow. strzelecki, woj. opolskie) z tymże sztandarem niesionym przez A. Szulca do Rozmierzy. Uroczyści te obchodzono na całym Górnym Śląsku w niedzielę 2 maja 1920 r. i były to pierwsze legalne obchody tej rocznicy na tym terenie.
Dzięki postanowieniom artykułu 88 Traktatu Wersalskiego o przeprowadzeniu plebiscytu, dla zapewnienia jego bezstronności, w lutym 1920 r. obszar plebiscytowy wyłączono z państwa niemieckiego i poddano kontroli wojsk alianckich, a pełnię władzy przejęła na nim Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa Górnego Śląska z gen. Henri Le Rondem na czele. Umożliwiło to Polakom legalne demonstrowanie swoich dążeń i używanie symboli narodowych.

W listopadzie 2022 roku na tym samym czeladzkim cmentarzu znakiem pamięci „Tobie Polsko” oznakowanych zostało jedenaście powstańczych grobów. Przedsięwzięcie organizowane jest przez Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach, miasto Czeladź oraz Muzeum Saturn.