Zandka – jak zmieniało się osiedle robotnicze? Zobacz dzielnicę Zabrza na starych i współczesnych zdjęciach

Szukając Zandki należy kierować się w okolicę pomiędzy centrum miasta, a dzielnicami Biskupice i Zaborze. Najlepszym punktem orientacyjnym będzie Centrum Handlowe Platan, które wybudowano na pohutniczym terenie.

Osiedle robotnicze Zandka powstało w latach 1903-22 według projektu grupy architektów z Berlina Charlottenburga, głównym architektem był Arnold Hartmann. Na kompleks zabudowań powiązanych z działającą nieopodal hutą Donnersmarcka, składały się trzy części – kolonia mieszkalna ulokowana na południe od huty, budynki mieszkalne, które wybudowano nieco dalej na zachód, a także zespół obiektów usługowo-rekreacyjnych.

Zandka powstawała stopniowo. W pierwszej kolejności stanął budynek znajdujący się obecnie przy ul. Stalmacha 20. Przeznaczony był dla dyrektorów huty, która rozpoczęła swoją działalność w 1782 roku. W następnej kolejności wznoszono budynki mieszkalne dla pracowników. A zapotrzebowanie na mieszkania było ogromne. W czasach świetności huta w Zabrzu zatrudniała aż 7 tys. osób. Wzorem innych, jej podobnych obiektów, miała własne, rozwinięte zaplecze socjalne obejmujące m.in. biblioteką pracowniczą, dom starców, a nawet salą gimnastyczną.

Wybierając się na spacer po Zandce, warto przyjrzeć się bliżej stojącym tu budynkom. Na pierwszy rzut oka wydają się niemal jednakowe. Nie bez przyczyny, wybudowane zostały w oparciu o zbliżone do siebie, symetryczne rzuty, ale każdej z kamienic nadano indywidualne cechy. Bryły budowli wykonanych z czerwonej cegły zostały urozmaicone licznymi wykuszami, a także fragmentami dekoracyjnych, drewnianych szkieletów, które widać na poszczególnych budynkach.

Z czasem ciche, pełne zieleni, rozwinięte osiedle, zaczęło tracić na znaczeniu. Szczególnie przykrym incydentem w historii tego wyjątkowego miejsca było podpalenie dokonane w styczniu 1945 roku przez Armię Czerwoną wkraczającą do Zabrza. Spłonęło wówczas ok. 10 budynków oraz tutejszy kościół. W wybudowanym na jego miejscu kościele pw. Ducha Świętego pierwszą mszę odprawiono dopiero w 2013 roku.

Dziś Zandka zaczyna odzyskiwać dawny blask. W 2022 roku powstał tu mural upamiętniający setną rocznicę nadania Zabrzu praw miejskich. Dzieło powstało w pobliżu wspomnianego kościoła. A w listopadzie 2023 oddano do użytku nowy skwer. Pojawił się u zbiegu ul. Cmentarnej i Bończyka, a powstał na zrekultywowanym terenie po wyburzonym budynku.

- Rewitalizacja zabytkowej dzielnicy Zandka to proces, który w Zabrzu realizowany jest konsekwentnie od wielu lat. W 2008 r. Miasto przeprowadziło pionierski w skali kraju wykup mieszkań tzw. „pohutniczych”. Za kwotę ok. 21 mln zł wykupiło 83 w większości prawie stuletnich budynków. Obecnie w dzielnicy prowadzone są szeroko zakrojone działania rewitalizacyjne - przypomina Urząd Miejski w Zabrzu.