Śląsk. Raport Najwyższej Izby Kontroli. Niedofinansowana ochrona zabytków techniki.

W Polsce jest ich blisko 2,5 tys. Na Śląsku zarejestrowanych jest 129. To stare elektrownie, fabryki, huty, kopalnie, budynki produkcyjne, czy kotłownie i stare magazyny. Do tej kategorii zalicza się również stare mosty i wiadukty. Niedawno zabytki techniki zaczęto postrzegać jako ważny element dziedzictwa kulturowego, to też spowodowało, że wiele z nich jest w bardzo kiepskim stanie i zarządy gmin, na których się one znajdują nie mają pomysłu jak odpowiednio zagospodarować taką przestrzeń. Wiele zakładów nie wytrzymało czasów transformacji po 1989 roku, od tego czasu niszczeją, są rozkradane przez złomiarzy i zagospodarowywane przez bezdomnych na miejsca pobytu. Choć wiele tego typu budowli, dzięki środkom unijnym i sprawnej pracy samorządów udało się odremontować i przeznaczyć na cele publiczne, to jednak wiele chyli się ku upadkowi i wymagają pilnej interwencji, a ta jest bardzo kosztowna, bo wszelkie prace należy przeprowadzać pod czujnym okiem konserwatora zabytków.

Kontrola objęła Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego w Katowicach, Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu oraz sześć urzędów miast z województwa śląskiego w Bytomiu, Chorzowie, Czeladzi, Rybniku, Siemianowicach Śląskich i Tarnowskich Górach.

W ramach kontroli przeprowadzono oględziny 13 zabytków techniki związanych z górnictwem węgla kamiennego, wież ciśnień, hut, i infrastruktury kolejowej. Na skontrolowaną listę złożyły się łącznie 32 obiekty.

Choć w ocenie NIK, instytucje odpowiedzialne za ochronę zabytków w większości prawidłowo wykonywały swoje zadania, a Wojewódzki Konserwator Zabytków rzetelnie sprawował swój nadzór, to były aspekty, w których wykryto niedostatki. Ponad połowa wpisów w rejestrze zabytków nie zawierała pełnych danych. Brakujące wpisy zostały uzupełnione jeszcze w trakcie trwającej kontroli.
Kontrolowane gminy wykonywały swoje zadania polegające na ochronie zabytków, na mocy porozumień zawartych z wojewodą śląskim. Działania te sprowadzały się przede wszystkim do wydawania zaleceń konserwatorskich i przygotowania planów inwestycyjnych w stosunku do zabytków znajdujących się na terenie danej gminy. Tylko w jednej gminie nie zaistniały sytuacje wymagające podjęcia działań określonych w porozumieniu z wojewodą. W 6 z 17 zawartych porozumień wyłączono obiekty stanowiące wyłączną własność, ale równie współwłasność Skarbu Państwa. NIK zwraca uwagę, że obecne zapisy mogą prowadzić do konfliktu interesów pomiędzy doraźnymi interesami gminy, które muszą troszczyć się o zabytki stanowiące własność gmin a koniecznością sprawowania opieki nad zabytkami należącymi do Skarbu Państwa na ich terenie.

W kontrolowanym okresie, jedynie 2% środków przeznaczonych na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego, zostało wydatkowanych na ochronę zabytków techniki.
W czterech z pięciu skontrolowanych gmin jedynie właściciele obiektów wpisanych do rejestru zabytków mogli ubiegać się o dotacje na prace przy zabytkach (dotacje nie były udzielane w przypadku obiektów wpisanych do gminnych ewidencji zabytków). Dlatego też liczba wniosków do gmin o udzielenie takich dotacji była niewielka, podobnie jak kwoty przyznawanej pomocy. Tylko jedna ze skontrolowanych gmin udzieliła dotacji w łącznej kwocie ok. 234 tys. zł. Wojewódzki Konserwator Zabytków udzielił zaledwie dwóch dotacji na prace przy zabytku techniki, a Zarząd Województwa Śląskiego nie przyznał ich w ogóle.

Ustawowy obowiązek, którym są związane gminy, nakazuje opracowanie programu ochrony nad zabytkami. Jak zwraca uwagę raport NIK, tylko połowa kontrolowanych gmin spełniła swoje powinności w tym zakresie,
choć:

"dokumenty te są częścią strategii zarządzania dziedzictwem kulturowym na obszarze gminy, w związku z czym są bardzo istotne z punktu widzenia opieki nad zabytkami."

W sześciu zabytkach techniki należących do pięciu kontrolowanych jednostek przeprowadzono prace remontowo-budowlane i adaptacyjne. Obiekty te przeznaczono na cele związane z dziedzictwem kultury i rekreacyjno-turystyczne oraz na rzecz osób marginalizowanych/ wykluczonych społecznie. Prace zostały dofinansowane z funduszy europejskich. W efekcie powstały obiekty o nowych funkcjach, udostępnione dla mieszkańców i turystów.

• Budynek maszynowni Prinz Schoinaich w kompleksie "Królowa Luiza" w Zabrzu
• Budynek byłej sprężarkowni zabytkowej kopalni "Ignacy" w rybniku
• Budynek maszynowni zespołu obiektów KWK Rozbark w Bytomiu

Choć samorządy województwa oraz gmin objętych kontrolą, uwzględniały ochronę i opiekę nad zabytkami, to jednak w wielu przypadkach jednostki te nierzetelnie sprawowały opiekę nad niektórymi własnymi zabytkami. Cztery jednostki nie dbały o stan techniczny i estetyczny swoich zabytków. Odkryto przypadki nie realizowania zaleceń wynikających z protokołów okresowych kontroli. Trzy spośród zabytków stanowiły zagrożenie życia lub zdrowia ludzkiego. Przypadki te dotyczyły złego zabezpieczenia niszczejących budynków, czy otworu umożliwiającego dostanie się do wnętrza wieży ciśnień.
Na mocy art. 51 ustawy o NIK, kierownicy jednostek zostali poinformowani o tych sytuacjach i jeszcze w trakcie kontroli zabezpieczyli niebezpieczne miejsca.

Pojawiły się informacje o sytuacjach, w których prywatni właściciele zabytków techniki położonych na terenie gmin, sprawowali nad nimi niewłaściwą opiekę. Były przypadki składanych zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa do prokuratury. Tak było w przypadku bytomskiej Elektrociepłowni Szombierki, największego zabytku techniki w całym województwie śląskim. Jej właściciel - podmiot prywatny, miał doprowadzić do uszkodzenia obiektu przez zaniechanie, co jest niezgodne z zapisami ustawy o ochronie zabytków. By uchronić zabytek przed dalszym niszczeniem, gmina Bytom wraz z zarządem województwa śląskiego, podjęły bezskuteczne próby jego zakupienia. Postępowanie prokuratorskie w sprawie EC Szombierki trwa i na tę chwilę nie są jeszcze znane jego wyniki.

Widmo katastrofy zawisło również nad zabytkami w Tarnowskich Górach. Ze względu na czas pandemii, upadałość zagroziła Zabytkowej Kopalni Srebra i Sztolni Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków techniki, a jednocześnie jedyny na Śląsku obiekt wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W celu ratowania zabytku, gmina Tarnowskie Góry zakupiła 810 biletów do Zabytkowej Kopalni Srebra i 810 biletów do Sztolni Czarnego Pstrąga, które rozdano mieszkańcom Tarnowskich Gór. Inicjatywę podjęto w ramach akcji promocyjnej „1526 – UNESCO dla wszystkich Tarnogórzan”, z okazji 3. rocznicy wpisania zabytku na listę UNESCO.

Najwyższa Izba Kontroli w dokumencie pokontrolnym zawarła dwa wnioski skierowane do wojewody i zarządu województwa:

1. do wojewody śląskiego: o każdorazowe wyłączanie - w treści zawieranych z powiatami lub gminami porozumień na podstawie ustawy o ochronie zabytków – spod uregulowań zawartych w tych porozumieniach - obiektów stanowiących wyłączną własność, a także współwłasność właściwej gminy lub powiatu,
3. do Zarządu Województwa Śląskiego: o rozważenie zmiany zapisów Regulaminu SZT z 2020 r. polegającej na określeniu obowiązku przeprowadzania audytów w obiektach wchodzących w skład SZT nie rzadziej niż co trzy lata od daty poprzednio przeprowadzonego audytu.