W Czeladzi upamiętnionych zostało 11 powstańców śląskich. Na ich mogiłach pojawił się specjalny znak pamięci „Tobie Polsko"

Wydarzenie z udziałem m.in. rodzin powstańców, władz samorządowych, młodzieży szkolnej, harcerzy, przedstawicieli Instytutu Pamięci Narodowej, Muzeum Saturn w Czeladzi oraz ks. kanonika Jarosława Wolskiego odbyło się godz. 11 na cmentarzu parafialnym pw. św. Stanisława BM w Czeladzi przy ul. Nowopogońskiej. Poczet sztandarowy na uroczystość wystawiło miasto Czeladź, a wartę honorową przy wszystkich 11 grobowcach sprawowali kadeci kasy mundurowej Zespołu Szkół Ogólnokształcących i Technicznych w Czeladzi.

Czeladź odkrywa piękne karty swojej historii

- Akcja ma uhonorować powstańców, którzy spoczywają na cmentarzach w całej Polsce oraz wskazać lokalnej społeczności groby tych, którzy w latach 1919 – 1921 walczyli o polskość Śląska. Jesteśmy na najstarszym cmentarzu w Czeladzi, należący do liczącej sobie ponad 760 lat parafii pw. św. Stanisława – mówiła Iwona Szaleniec, dyrektor Muzeum Miejskiego Saturn w Czeladzi.

- To tutaj spoczywają czeladzianie zmarli w okresie ostatnich 150 lat. Pośród grobów dużą część stanowią mogiły czeladzian, którzy walczyli z bronią w ręku o wolność Polski. Do naszych czasów nie zachowały się groby wszystkich czeladzkich powstańców, legionistów, partyzantów, żołnierzy. Nie zachowały się też wszystkie groby powstańców śląskich, bo byłoby ich wiele. Kilkudziesięciu czeladzian, młodych chłopaków ponad 100 lat temu spontanicznie zaciągnęło się do oddziałów powstańczych, broniących polskości Górnego Śląska. Zagłębie, z Czeladzią, Sosnowcem i Będzinem stało się dla powstańców naturalnym zapleczem powstańczym. Tu w Zagłębiu powstawały komitety, organizujące kwesty na potrzeby powstańcze. Stąd dostarczano na Śląsk broń. Tu znajdowały schronienie fale uchodźców, uciekających przed niemieckimi represjami. Dzisiaj pochylimy głowy nad mogiłami 11 powstańców śląskich, przywołując ich pamięć i czyny – dodała.

Duża rolę odegrał także teren kopalni Saturn. W Czeladzi znajdowało się też zaplecze sanitarne dla walczących w III powstaniu śląskim.

Burmistrz Czeladzi Zbigniew Szaleniec podkreślił, że Zagłębie utożsamiane było przez lata z tzw, Czerwonym Zagłębiem, a ta historia jest na wielu płaszczyznach zupełnie inna.

- Staramy się odkrywać w mieście te wspaniałe karty historii Czeladzi. Robimy to m.in. wspólnie z Muzeum Miejskim Saturn w sposób zorganizowany, co przynosi wymierne korzyści dla naszej lokalnej społeczności. Współpraca z IPN-em także daje nam pozytywne efekty i dziś wiemy, że czeladzianie w tych ważnych zrywach wolnościowych odegrali także swoją rolę. Tak działo się podczas powstania listopadowego, styczniowego, w czasie walk Legionów Polskich, II wojny światowej. Jedną z takich zapomnianych nieco historii jest właśnie udział naszych mieszkańców w powstaniach śląskich. Cieszę się więc, że na naszym cmentarzu możemy dziś pokazać, którzy to czeladzianie odegrali tak ważną rolę w walce o polskość Śląska – podkreślił Zbigniew Szaleniec.

„Tobie Polsko". Akcja IPN-u trwa od 2021 roku

Akcja oznaczania grobów znakiem pamięci opracowanym przez Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN-u w Katowicach rozpoczęła się 5 lipca 2021 roku w dzień setnej rocznicy zakończenia III powstania śląskiego. Znak pamięci „Tobie Polsko” ma formę proporczyka o rozmiarach około 20 na 8 cm wykonanego z porcelany nagrobnej. Umieszczono na nim inwokację „Tobie Polsko”, pod którą znajduje się wizerunek orła otoczonego datami powstań, a poniżej napisy „Grób Powstańca Śląskiego” i „Instytut Pamięci Narodowej”.

- Zastanawialiśmy się, jak wyjątkowo uczcić powstańców śląskich. Wiemy, że jest prawie 60 tysięcy osób, które wzięły udział w powstaniu i spoczęły w większości na cmentarzach naszego województwa. Dotarliśmy do dostępnych ewidencji i okazało się, że mamy tylko 150 grobów powstańczych. Wystąpiliśmy z apelem o zgłaszanie takich grobów. Wpłynęło do nas 300 wniosków, z czego 215 zostało zweryfikowanych. Dziś wiemy, że faktycznie są to groby powstańców śląskich. To prawie drugie tyle w stosunku do pierwotnej liczby. Dlatego właśnie postanowiliśmy przypomnieć lokalnym społecznościom tych bohaterów, właśnie poprzez oznakowanie specjalnym znakiem pamięci „Tobie Polsko” - podkreślił Jan Kwaśniewicz, naczelnik Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Katowicach.

- Ta plakieta jest wzorowana na proporcu powstańczym „Tobie Polsko”, który wykonany został na początku 1920 r. w pracowni przy redakcji „Katolika” w Bytomiu i który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Czynu Powstańczego w Górze Św. Anny – dodał.

Muzeum posiada także fotografię z uroczystości upamiętniającej uchwalenie Konstytucji 3 Maja, która przedstawia pochód mieszkańców wsi Osiek (pow. strzelecki, woj. opolskie) z tymże sztandarem niesionym przez A. Szulca do Rozmierzy. Uroczyści te obchodzono na całym Górnym Śląsku w niedzielę 2 maja 1920 r. i były to pierwsze legalne obchody tej rocznicy na tym terenie.

Dzięki postanowieniom artykułu 88 Traktatu Wersalskiego o przeprowadzeniu plebiscytu, dla zapewnienia jego bezstronności, w lutym 1920 r. obszar plebiscytowy wyłączono z państwa niemieckiego i poddano kontroli wojsk alianckich, a pełnię władzy przejęła na nim Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa Górnego Śląska z gen. Henri Le Rondem na czele. Umożliwiło to Polakom legalne demonstrowanie swoich dążeń i używanie symboli narodowych.

Oto grobowce powstańców śląskich, oznakowane na czeladzkim cmentarzu znakiem pamięci „Tobie Polsko”.

Leon Banaszkiewicz urodził się 12 kwietnia 1895 r. Brał udział w trzech powstaniach śląskich. W 1919 r. wstąpił do 1 Pułku Strzelców Bytomskich. Podczas I powstania śląskiego walczył na odcinku Czeladź - Bobrowniki. Zmarł 13 października 1970 r.

Roman Pawełczyk (s. Szczepana i Wiktorii z d. Sołtysik) urodził się 13 sierpnia 1897 r. w Czeladzi. W 1913 r. był jednym z założycieli 5 drużyny harcerskiej. Działał też w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół” oraz należał do Polskiej Organizacji Wojskowej, gdzie posługiwał się pseudonimem Wilson. W ramach przygotowań do I powstania śląskiego przemycał broń. Brał czynny udział w walkach powstańczych. Podczas II wojny światowej należał do PPS-WRN, a od 1945 r. był członkiem Komitetu Powiatowego PPS. Został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1946 r.) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1946 r.). Zmarł 10 lutego 1970 r.

Kpr. Stanisław Maj (s. Wojciecha i Teresy z d. Hudak) urodził się 17 kwietnia 1904 r. w Czeladzi. W 1917 r. ukończył 7 klasę szkoły powszechnej w swojej rodzinnej miejscowości. W latach 1916-1918 należał do 1 zagłębiowskiej drużyny harcerskiej. Od 23 lipca do 19 października 1920 r. służył w 4 kompanii saperów stacjonującej w Sandomierzu. Rok później brał czynny udział w III powstaniu śląskim. Walczył wówczas w szeregach 9 kompanii 3 baonu 10 pułku piechoty w Kędzierzynie oraz w rejonie Góry Św. Anny. W wyniku odniesionych ran trafił do szpitala w Sosnowcu, a następnie w Bydgoszczy. Po zwolnieniu z szpitala trafił do obozu dla uchodźców w Sosnowcu. W 1924 r. ponownie wstąpił do wojska i został zaszeregowany w 8 kompanii 1 pułku w Żurawicy, jednak został stamtąd zwolniony dwa lata później z powodu złego stanu zdrowia. Wyjechał wówczas do Hamburga w poszukiwaniu pracy. W związku z faktem, że był tam prześladowany musiał uchodzić na teren Polski. Podczas próby przekroczenia granicy został zatrzymany jako rocznik poborowy. Trafił do 11 pułku piechoty w Tarnowskich Górach, jednak 25 marca 1926 r. po komisji lekarskiej został zwolniony z wojska. W 1928 r. podjął pracę jako maszynista w Fabryce Związków Azotowych w Chorzowie. Stanisław Maj działał również społecznie m.in. w Związku Powstańców Śląskich, Komitecie Akademickiej Pomocy Polskiej Młodzieży w Kielcach oraz w Związku Rezerwistów w Czeladzi. Za działalność niepodległościową został odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi (1927 r., nr leg. 9731) oraz medalem pamiątkowym „Polska Swemu Obrońcy”. Zmarł 19 lipca 1940 r.

Bolesław Kocot (s. Tomasza i Agnieszki z d. Wojtasik) urodził się 23 marca 1900 r. w Czeladzi. Brał udział w III powstaniu śląskim. Należał do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Czeladzi. Zmarł 17 grudnia 1973 r.

Józef Aleksander Szymczyk (s. Piotra i Balbiny) urodził się 24 kwietnia 1893 r. w Grodźcu. Ukończył szkołę powszechną w Czeladzi, a następnie Szkołę Handlową w Będzinie. Od najmłodszych lat należał do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W 1919 r. brał czynny udział w I powstaniu śląskim. Rok później służył w 7 pułku artylerii polowej. Od 1937 r. należał do Związku Byłych Ochotników Armii Polskiej. Zmarł 15 listopada 1975 r.

Kpr. Mirosław Sadowski (s. Grzegorza i Julii z d. Solarz) urodził się 25 stycznia 1903 r. w Czeladzi. Od 20 czerwca do 14 grudnia 1920 r. służył w 7 pułku piechoty. W 1921 r. brał udział w III powstaniu śląskim. Następnie w latach 1924-1926 służył w 7 pułku saperów. Po przejściu do rezerwy był przydzielony najpierw do 5 pułku saperów, a następnie do 5 baonu saperów. Zmarł 26 sierpnia 1931 r.x

Ppor. Tomasz Tarnówka (s. Franciszka i Danieli z d. Makowska) urodził się 28 grudnia 1900 r. w Czeladzi. W 1918 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska w Bytomiu. Od 1 listopada 1918 r. do 1 listopada 1921 r. służył w 11 pułku piechoty.  W 1921 r. brał czynny udział w akcji plebiscytowej oraz III powstaniu śląskim. Podczas walk powstańczych służył w 1 kompanii sanitarnej 3 baonu 10 pułku piechoty w rejonie Oleszna i Kluczborka. W sierpniu 1939 r. został zmobilizowany do wojska i zaszeregowany w 23 Dywizji Piechoty. Podczas wojny obronnej trafił do niewoli do Stalagu VIII B w Lamsdorfie. W 1942 r. zbiegł z obozu. Po wyzwoleniu należał do Związku Weteranów Powstań Śląskich (leg. nr 4450) oraz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Został odznaczony Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Śląskim Krzyżem Powstańczym, „Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945 r.” oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 10 lipca 1976 r.

Józef Tajchman (s. Pawła i Marianny z d. Termińska) urodził się 6 lipca 1899 r. w Czeladzi. Od 1918 r. pracował w Zarządzie Miejski w Czeladzi. W lipcu 1919 r. wstąpił do Wojska Polskiego i brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1921 r. brał czynny udział w III powstaniu śląskim, podczas toczonych walk w Mysłowicach, Bytomiu i Dąbrówce Małej. Od września 1922 r. pracował jako nauczyciel w Chropaczowie. Rok później ponownie podjął pracę w Zarządzie Miejskim Czeladzi. W czasie II wojny światowej został osadzony w obozie w Kietrzu (niem. Katscher), gdzie przebywał od lutego1943 r. do maja 1944 r. Józef Tajchman należał do Związku Powstańców Śląskich. Za działalność niepodległościową został odznaczony medalem pamiątkowym „Polska Swemu Obrońcy”, Medalem X-lecia Niepodległości, Śląskim Krzyżem Powstańczym oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi. Zmarł 17 września 1975 r.

Wacław Będkowski (s. Jana i Marianny) urodził się 11 sierpnia 1901 r. w Warszawie. Należał do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Czeladzi. Brał udział w II powstaniu śląskim. Zmarł 30 lipca 1970 r.

oprac.: Danuta Mikoda (OBUWiM IPN Katowice)

Mieczysław Andrzej Ferdynandzki (s. Mariana i Honoraty) urodził się 12 października 1890 r. w Bydlinie gmina Wolbrom pow. olkuski. Uczestniczył w II powstaniu śląskim, pracował jako urzędnik Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn”, działał w zarządzie najpierw Klubu Urzędników kopalni „Saturn”, a następnie Domu Ludowego, pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” gniazda Czeladź w latach 1922-1923 oraz 1926-1935. Od 1916 r. żonaty z Heleną Dippel, z którą miał dwoje dzieci – córkę Krystynę i syna Zbigniewa. Zmarł w Czeladzi 21 sierpnia 1936 r.

Mieczysław Szenk (s. Ignacego i Lucyny) urodził się 14 lipca 1894 r. w Płocku. Ukończył 7-klasową Szkołę Handlową w Będzinie. Od 1913 r. do wybuchu I wojny uczęszczał do szkoły technicznej zawodowej w Niemczech. Pod koniec sierpnia 1914 r. wstąpił do Legionu Wschodniego we Lwowie. Nie chcąc składać przysięgi na wierność Austro-Węgier uciekł i dotarł do Krakowa, gdzie wstąpił ponownie do Legionu Wschodniego wyruszając na front w Karpatach Wschodnich. Podczas bitwy pod Rafajłową został ciężko ranny w głowę. W latach 1917-1918 pracował w kopalni węgla kamiennego „Czeladź” jako rysownik, a następnie w kopalni „Saturn” na stanowisku kierownika tartaku i wycinki drzewa. Brał czynny udział w rozbrojeniu Niemców na terenie kopalni „Saturn”. Zgłosił się na ochotnika do obrony Lwowa. Uczestnicząc w walkach pod Lwowem, Gródkiem Jagiellońskim, Bartatowem, Obroszynem został ranny w nogę i dostał się do niewoli ukraińskiej. Po dwukrotnych próbach ucieczki udało mu się dostać do wojska polskiego. Od chwili wybuchu I powstania śląskiego do 8 września 1919 r. walczył jako wcielony do 1 pułku strzelców katowickich 1 baonu pod Szopienicami, Bogucicami, a także odcinku bytomskim. Po zakończonych walkach pracował w charakterze technika budowlanego w magistracie w Płocku. Niedługo potem ponownie zgłosił się do wojska, przydzielono go do 1 pułku szwoleżerów. Zaznaczył również swą czynną obecność w III powstaniu śląskim w grupie Północ podgrupie Butryma oddziale łączników J. Greya. Od końca maja 1921 r. pracował jako urzędnik w rachubie Towarzystwa Górniczo-Przemysłowego „Saturn”. Żonaty z Jadwigą Gąsiorowską. Miał syna Romana.

Był członkiem między innymi Związku Powstańców Śląskich, Związku Strzeleckiego, Ligi Ochrony Powietrznej i Przeciwgazowej, Polskiego Czerwonego Krzyża. Odznaczony Medalem Niepodległości, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Legionowym, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Gwiazdą Górnośląską. Zmarł 23 czerwca 1959 r.

oprac.: Anna Binek-Zajda (Muzeum Saturn w Czeladzi)