Wystawa „Legendarne Sutuhali? Archeologia wzgórza św. Małgorzaty” już wkrótce w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu

W kwietniu 2018 na Wzgórze św. Małgorzaty w Bytomiu wkroczyli archeologowie z Muzeum Górnośląskiego. W średniowieczu to tam zlokalizowany był otoczony potężnymi wałami wczesnośredniowieczny gród kasztelański, z którego zarządzano i broniono okolicy słynącej z wydobycia cennego srebra. Tam też znajdował się ufundowany przez księcia Bolesława Kędzierzawego romański kościół, którego śladów wciąż poszukują archeolodzy. To jedno z najbardziej niezwykłych miejsc Bytomia niejednokrotnie w swej przeszłości było terenem badań archeologicznych. Prowadziło je już kilka pokoleń naukowców. Ale nadal kryje w sobie wiele tajemnic. Ich rąbka uchyliły ubiegłoroczne wykopaliska.

Badania „Małgorzatki” rozpoczęli Niemcy w latach 20. ubiegłego wieku. Od razu okazało się, że nawet zwykłe oględziny i penetracja powierzchniowa przynoszą ciekawe efekty. Potwierdzały one domysły, że na Wzgórzu św. Małgorzaty szukać należy pierwotnego bytomskiego grodu z czasów pierwszych Piastów (o ile nie wcześniejszych). Odkrycie skorup naczyń z XI-XII wieku zaostrzyło apetyt naukowców i w 1929 roku wykorzystali okazję, jaką była budowa drogi dojściowej do XIX-wiecznego kościoła św. Małgorzaty, by przeciąć wykopem wał, najbardziej widoczną pozostałość grodziska. Jak na niewielką skalę badań, ich plon był interesujący: moneta z XI lub XII wieku, (prawdopodobnie tzw. denarek krzyżowy), kolejne skorupy naczyń (XI-XIII wiek) i przedmioty codziennego użytku, jak dwie sprzączki do pasa, fragmenty noża i jego pochwy.

Kości zwierząt, ślady pożaru, gliniana ława

Rok 1934 przyniósł raczej kiepskie wieści. Kopano wówczas fundamenty pod budynek klasztoru werbistów na Małgorzatce. Nadzorujący budowę archeolodzy naocznie potwierdzili to, z czym od dawna musieli się liczyć. Teren wczesnośredniowiecznego grodziska został gruntownie przeryty przy okazji kopania grobów. Kilkuwiekowe użytkowanie go jako cmentarza dramatycznie naruszyło, niemal zniszczyło jego warstwy kulturowe. Na szczęście nie do końca. Odkryto m.in. fragmenty ceramiki (XI-XIII w.), kości zwierząt oraz glinianą ławę, zapewne fundament wału obronnego. A do tego niewątpliwe ślady pożaru. Upłynęło sporo czasu, nim archeologowie – tym razem już polscy, pod kierownictwem słynnego później Jerzego Szydłowskiego – powrócili na Małgorzatkę w roku 1957. Dwa sondażowe wykopy tuż przy murze kościoła okazały się niestety marnowaniem czasu. Szczęśliwszy był dopiero trzeci, którym ponownie „wgryziono się wał”. Dzięki temu poznano jego ziemno-drewnianą budowę. Stwierdzono też, że część konstrukcji wzniesioną z drewna strawił ogień. Badania z 1961 r. odkryły ślady fosy, a w niej ciekawy artefakt: żelazną kłódkę z XII w. Na kolejne badania Małgorzatki trzeba było czekać ponad pół wieku. Zostały podjęte w W 2014 r. na zlecenie Uniwersytetu Śląskiego.

Archeologowie wydawali się cokolwiek rozczarowani ich rezultatami, ale w rzeczywistości przyniosły one sporo rewelacji. Ponownie zaatakowano wał, odkrywając dwie fazy jego funkcjonowania, czyli okresy, w jakich był wykorzystywany. Rozdzielała je warstwa spalenizny, świadectwo jakiejś dawnej katastrofy grodu, może jego oblężenia i zdobycia. Okazało się też, że dawne, naturalne Wzgórze św. Małgorzaty, zostało sztucznie powiększone, nadsypane. Oprócz niewielkiej ilości ceramiki (ponownie XI-XII w.) znaleziono placki glejty ołowiowej. Odkrycie to potwierdziło, iż w Bytomiu, podobnie jak w szeregu innych miejscowości Śląska i Zagłębia, wytapiano w średniowieczu ołów. Z tego zaś wniosek, że najprawdopodobniej i srebro. Dodatkowo, ponowne przebadanie skorup naczyń odkrytych podczas wcześniejszych wykopalisk pozwoliło rozpoznać wśród nich charakterystyczną ceramikę szkliwioną, również wiązaną z hutnictwem ołowiu.

Zaginiona świątynia: jak wyglądał romański kościół św. Małgorzaty?

Nie później niż w 1170 roku na wzgórzu ufundowano romański kościół św. Małgorzaty. Lecz może być on starszy. Mało tego – na jego miejscu mogła wznosić się wcześniej jeszcze starsza, być może drewniana świątynia. Romański kościół z XII wieku na Wzgórzu św. Małgorzaty prawdopodobnie został wyobrażona na tympanonie Jaksy – detalu architektonicznym nieistniejącego już wrocławskiego klasztoru na Ołbinie. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności ten bezcenny fragment średniowiecznej kamieniarki nie dość że przetrwał rozbiórkę klasztoru, to jeszcze został odnaleziony i rozpoznany (dziś znajduje się w Muzeum Architektury we Wrocławiu). Opierając się na tej płaskorzeźbie, można pokusić się o próbę opisu romańskiego kościoła w Bytomiu. „Była to nieduża świątynia zbudowana z kamienia na planie prostokąta, z absydą, z oknem w ścianie, fryzem arkadowym powyżej i wysoką kwadratową wieżą, niezbyt wyraźnie z budowli wyodrębnioną” – pisał przed laty prof. Jerzy Szydłowski. A jednak tympanon Jaksy nie mówi nam wszystkiego o wyglądzie tej świątyni.

W 2019 roku archeologowie przebadali nowe miejsca

Pod jednym i to arcyważnym względem badania z 2018 roku różniły sie od wcześniejszych. Były prowadzone w dziewiczym terenie, gdzie nigdy do tej pory nie sięgnęła łopatka archeologa ani tym bardziej szpadel grabarza: pod samym kościółkiem św. Małgorzaty, wznoszącym się na miejscu dawnej, romańskiej świątyni z XII w. Wykopy w precyzyjnie wybranych lokalizacjach, tam gdzie georadar wykrył podziemne anomalie, przyniosły obfity materiał archeologiczny. Nie odkryto wprawdzie fundamentów ani innych pozostałości dawnego romańskiego kościoła, jednak archeolodzy natknęli się na liczne pochówki, w zdecydowanej części pochodzące czasów wcześniejszych niż bezpośrednio poprzedzający obecną świątynię, nowożytny kościół.

W 2019 roku mija 90 lat od momentu, kiedy to pasjonaci i badacze skierowali swoje zainteresowania na tajemnicze wzgórze. W związku z przypadającą rocznicą Muzeum Górnośląskie w Bytomiu organizuje wystawę "Legendarne Sutuhali? Archeologia wzgórza św. Małgorzaty", prezentującą odkrycia archeologiczne pochodzące z tamtych terenów, ze szczególnym uwzględnieniem tych ubiegłorocznych. W trakcie ostatnich badań, związanych z remontem kościoła św. Małgorzaty, archeolodzy odkryli ślady drewnianego barkowego kościoła. Jak się okazało, nie tylko otoczenie, ale i wnętrze świątyni stało się miejscem spoczynku mieszkańców okolicznych wsi i osad. Badania znalezisk i materiału kostnego pozwoliły przyjrzeć się codzienności dawnych bytomian, jak i im samym.

Na wystawie zostaną zaprezentowane najciekawsze zabytki, m.in. monety – w tym najstarsze w zbiorze dwa srebrne czeskie halerze wybite za czasów Karola IV (1346–1378) w mennicy kutnohorskiej i morawski denar Jodoka Luksemburskiego, datowany na lata 1375–1411 – dewocjonalia, ozdoby, wczesnośredniowieczna ceramika, także szkliwiona, oraz wybrany materiał kostny, którego analiza antropologiczna ujawniła niezwykle interesujące fakty dotyczące jakości życia i przyczyn śmierci naszych dalekich przodków. Całość dopełnią multimedia i archiwalia: fotografie i plany.

Ekspozycji towarzyszyć będą m.in. konferencja naukowa „Wzgórze św. Małgorzaty w Bytomiu w świetle najnowszych badań interdyscyplinarnych”, która odbędzie się 17 października (organizowana wspólnie z Instytutem Historii Uniwersytetu Śląskiego i Oddziałem Górnośląskim Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich), Międzynarodowy Dzień Archeologii „Archeologia sacrum” 19 października (organizowany wraz z Oddziałem Górnośląskim Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich), a także lekcje muzealne, oprowadzania kuratorskie, warsztaty i wykłady.

Wystawa „Legendarne Sutuhali? Archeologia wzgórza św. Małgorzaty” zorganizowana przy wsparciu gminy Bytom. Patroni medialni wystawy: „Archeologia Żywa”, Radio Piekary, TVP3 Katowice, TVP Historia, „Gość Niedzielny”, „Dziennik Zachodni”, „Nasze Miasto”. Partnerami wystawy są Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego oraz Oddział Górnośląski SNAP.

• otwarcie wystawy: 17 października 2019 (czwartek), godz. 17.00
• czas trwania: 17 października 2019–16 lutego 2020
• miejsce: Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, gmach przy ul. W. Korfantego 34
• kuratorka: Beata Badura

[Bieżących informacji o o wystawie można też szukać na Facebooku]