Dąbrowa Górnicza. Huta Szkła Gospodarczego w Ząbkowicach to jeden z symboli regionu. Jej wyroby królowały w domach. Co dziś z niej zostało?

Dzięki zdjęciom wykonanym przez eksploratorów poprzemysłowych i nie tylko obiektów możemy jednak przypomnieć sobie, jak ostatnio wyglądały pozostałości po ząbkowickiej hucie. Zdjęcia w przeważającej większości pochodzą z fanpage’u: Opuszczone Zagłębie.

Huta Szkła Gospodarczego to jeden z najbardziej znanych i charakterystycznych obiektów przemysłowych w Dąbrowie Górniczej i całym regionie. Powstała już w 1884 roku. Od 1959 roku zakład funkcjonował jako Ząbkowicka Huta Szkła Gospodarczego - Przedsiębiorstwo Państwowe Wyodrębnione, podległe Centralnemu Zarządowi Przemysłu Szklarskiego i Ceramicznego. W rok później nazwa ta została zmieniona na Hutę Szkła Gospodarczego Ząbkowice.

Głównym asortymentem zakładu były produkty ze szkła prasowanego. To stąd pochodzą słynne wyroby szklane i artystyczne, a więc kolorowe wazony, bomboniery, zestawy naczyń, świeczniki, cukiernice, miseczki, salaterki, patery, talerze, żardiniery, przyciski do papieru czy popielnice. Dziś to prawdziwe rarytasy. Nie tylko dla kolekcjonerów. W latach 60. XX w. huta eksportowała swoje produkty do 45 krajów świata na wielu kontynentach, m.in. do Francji, Szwajcarii, Australii, Maroka i Jordanii. W połowie lat 70. i 80. HSG „Ząbkowice” zatrudniała około 1000 pracowników. Jeszcze w 1995 roku, po okresie przemian, było to około 300 osób. Dziś, podobnie jak po pobliskiej Hucie Szkła Okiennego (tu działa prywatna firma z innej branży), nie zostało z niej prawie nic. Tylko ruiny i księżycowy krajobraz.

Widzimy więc pusty plac, kupki gruzu po wyburzonych halach piecowych i ziejące wybitymi oknami budynki administracyjne. Jak podkreślają eksploratorzy z Opuszczonego Zagłębia wbrew pozorom ich wnętrza są jednak pełne ciekawostek. Część rzeczy widocznych na zdjęciach została przeniesiona w inne miejsce, część zniszczona czy rozkradziona, ale nadal wiele z nich leży w halach i pomieszczeniach.

Najbardziej warty uwagi jest budynek dawnej szlifierni i pakowni. To ta podłużna hala z ciemnobrunatnej cegły. Budynek przedwojenny, którego strop podtrzymują wiekowe, żeliwne kolumny. W środku przez długi czas znajdował się magazyn, w którym trzymane było ostatnie wyprodukowane szkło, przed wygaszeniem pieców. Jest tam mnóstwo talerzy, kieliszków. Część z nich jeszcze na PRL-owskich projektach.

W dawnym budynku dyrekcji od strony torów poza stertą gruzu, śmieci nie zobaczymy nic wartego uwagi. Z pozoru najmniej interesujący budynek - żółty kwadraciak w środku zakładu okazał się najlepiej wyposażony. To tam stało pianino Seilera oraz fortepiany w częściach. Poza nimi znajdował się sprzęt laboratoryjny, dokumenty, karty projektowe wyrobów czy na przykład narty.
Na samym końcu, tuż przy kamienicach znajduje się magazyn pomocniczy. Podstawowym zadaniem było przechowywanie materiałów potrzebnych do produkcji-jak zakrętki do solniczek, barwniki, koła szlifierskie i tak dalej. Prawdziwym skarbem było stare szkło, wytwarzane w czasach PRL-u. W większości pojedyncze, ale przepiękne egzemplarze ząbkowickiej huty produkowanych w latach świetności zakładu.

Dziś teren dawnej Huty Szkła Gospodarczego, z pozostałościami obiektów poprzemysłowych, to zaniedbany i zarośnięty obszar, położony bezpośrednio przy linii kolejowej, między torami a ul. Wapienną. Stanowi własność prywatną. Obszar objęty jest MPZP uchwalonym uchwałą nr XLIII/837/05 Rady Miejskiej w Dąbrowie Górniczej z 29 czerwca 2005 roku w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Dąbrowy Górniczej dla terenów „Ząbkowice-Wschód”. Obszar ten znajduje się na terenach o przeznaczeniu przemysłowo-usługowym. Obecnie mogłaby się tam znajdować np. funkcja logistyczno-magazynowa. Nieruchomość była ujęta w Gminnej Ewidencji Zabytków, lecz została z niej wykreślona. Z dawnego kompleksu zachowały się m.in. dwie hale i trzy kominy, stanowiące ważne lokalne dominanty, dobrze widoczne z dworca i peronu.

Jak czytamy w Lokalnym Planie Działania dla Ząbkowic, jaki został ostatnio przyjęty, wytyczne Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego jednoznacznie wykazują dążenie do zachowania najstarszych elementów zespołu. Gminny program opieki nad zabytkami także wskazuje ten obszar do ochrony, a Strategia Rozwoju Miasta zakłada, że zachowanym zespołom poprzemysłowym należy nadawać nowe funkcje.

Właściciel zamierzał rozebrać wszystkie zachowane obiekty twierdząc, że z uwagi na użytą w kominach zaprawę cementowo-wapienną nie ma możliwości ponownego wykorzystania cegły pozyskanej z rozbiórki. W trakcie konsultacji dyskutowano zarówno z właścicielem, jak i z przedstawicielami Urzędu Miejskiego (Wydziału Urbanistyki i Architektury) na temat alternatywnego przeznaczenia tego terenu, wskazując na jego lokalizację przy węźle przesiadkowym i stacji kolejowej, co sugerowałoby zasadność wprowadzenia tam funkcji mieszkaniowych i usługowych. W wyniku sygnałów z konsultacji miasto podjęło rozmowy z deweloperami i złożyło propozycję obsługi inwestora, jeśli teren ten będzie przeznaczony pod funkcje mieszkaniowe, co może być realizowane albo poprzez zmianę MPZP albo na podstawie specustawy (tzw. Lex Deweloper). Początkowo deweloperzy wskazywali na niską atrakcyjność
inwestycyjną tego terenu, lecz po kilku miesiącach pojawiło się zainteresowanie taką propozycją.

Jeśli Ząbkowice będą się rozwijać, teren zlokalizowany bezpośrednio przy stacji kolejowej może docelowo, w dłuższej perspektywie czasowej, zostać przeznaczony na funkcje inne niż przemysłowe (np. usługowe lub mieszkaniowe, wymaga to jednak zmiany przeznaczenia w obowiązujących dokumentach). Teren jest płaski, uzbrojony, z doskonałym dostępem do transportu publicznego, prawie pozbawiony drzewostanu, który mógłby kolidować z nową zabudową.

Rekomendowana propozycja realizacji osiedla mieszkaniowego została przyjęta przez mieszkańców, lecz także z obawami, związanymi z wprowadzeniem dużej liczby nowych mieszkańców w tym miejscu (konkurowanie o usługi publiczne, korki itp.). Głównie wskazywano na funkcje publiczne, służące mieszkańcom nie tylko nowego osiedla, ale i całej dzielnicy. Dlatego w przypadku zmiany planu lub negocjowania z potencjalnym inwestorem zakresu funkcji towarzyszących w ramach „Lex Deweloper”, kluczowe jest zabezpieczenie usług.

Lokalny Plan Działania dla Ząbkowic wskazuje, że chociaż nie było to wskazywane przez uczestników konsultacji, ważne wydaje się utrzymanie elementów zachowanego materialnego dziedzictwa HSG, przynajmniej w zakresie kominów, jako doskonale wyeksponowanych dominant wysokościowych (widocznych m.in. z dworca) oraz - jeśli okaże się to możliwe - elementów lub całości hal. Są one szczególnie ważnymi elementami, przypominającymi o dawnej świetności zakładu. Pozostałości HSG stanowią materialny nośnik lokalnej historii, tradycji przemysłowych Ząbkowic i jakości wytwarzanych tu produktów.

Cały obszar mógłby zostać także objęty trasami turystycznymi po poprzemysłowych kompleksach Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Wskazane są działania edukacyjne i promocyjne związane z HSG uwagi na znaczenie tego zakładu w kontekście historycznej tożsamości Ząbkowic. Rozpoznawalność marki, popularność wytwarzanych w hucie wyrobów oraz ich ranga, jako jednego z symboli polskiego designu, to wartości, których wymaga podkreślenie i zaznaczenie w kontekście miejsca dawnej produkcji np. wystawa ząbkowickich wyrobów szklanych w rejonie huty lub w budynku dworca w przypadku jego adaptacji na nowe funkcje). Wpisuje się to także w obecne trendy w turystyce, związane ze zwiedzaniem i szlakami dziedzictwa poprzemysłowego.

Ponieważ funkcja mieszkaniowa wymaga, zgodnie z obowiązującymi przepisami, zapewnienia dużej ilości zieleni na osiedlach, takie elementy jak np. ceglane kominy lub fragmenty charakterystycznych elewacji hal mogą być wkomponowane w to zagospodarowanie. Jest to bardziej efektywne ekonomicznie niż adaptacja całych obiektów, zwłaszcza, jeśli są w złym stanie technicznym. Kluczowe jest zabezpieczenie konstrukcji, aby nie stanowiła zagrożenia dla mieszkańców.

Co zatem stanie się z zabudowaniami i przestrzenią dawnej Huty Szkła Gospodarczego? O tym przekonamy się w najbliższych miesiącach.