Rozmawiamy z Grzegorzem Buchalikiem, tłumaczem z francuskiego na śląski. Ostatnio przełożył Asteriksa i Obeliksa na olimpiadzie ZDJĘCIA

Na rynku wydawniczym ukazała się kolejna znacząca publikacja w języku śląskim. To pachnący jeszcze drukarską farbą komiks „Asteriks na szpilach ôlimpijskich”, w Twoim przekładzie na ślōnsko gŏdka. Kiedy tę wyjątkową, pięknie zilustrowaną książeczkę będzie można zobaczyć w księgarniach?

W zeszłym tydniu wyszła z drukarnie nakładym wydownictwa Egmont, kiere mo prawa autorski do serii z Asteriksym i Obeliksym na polskim rynku. Wczorej prziszła do mie. Oficjalno data prymiery to je dwanosty czyrwca. Tak że, mom tyn komiks jeszcze przedprymierowo. Już idzie zamawiać „Asteriksa na szpilach ôlimpijskich”w internecie w cynie promocyjnej, od dwanostego bydzie w cynie regularnej.

Jak to się stało, że kolejne dzieło duetu René Goscinny (scenarzysta) i Albert Uderzo (ilustrator) będziemy mogli czytać po śląsku?

Zaczyło sie od tego, że jo piyrszy zgłosioł sie z propozycjom przekładu komiksów na ślōnski. Trzi lata tymu pokozoł sie po ślōnsko „Kajko i Kokosz we krajinie Borostraszkōw”. Od poczontku godali my o Asteriksie, ale wydowca zaproponowoł mi nojprzod „Kajko i Kokosza”. Tak zaczyła sie moja spółpraca z Egmontym. Potym jeszcze zrobiłech „Mikołojka” w wydownictwie Silesia Progress. I je żech z tego do tej pory najbardziyj dumny. Wionzało sie z tym nojwiyncyj roboty i je fajny efekt. Terozki
wrociłech do Asteriksa, łońskigo roku napisołech zaś do Egmontu, eli som dali zainteresowani i sie udało. Umowa my podpisali z końcym listopada.

Jak wyglądała praca nad publikacją? Wpierw na pewno trzeba było uzyskać prawa do przekładu na śląski 12. części słynnego komiksu...

To było troszka inakszyj niż przy „Mikołojku” . Wtedy żech bezpostrzednio godoł ze stronom francuskom w imiyniu Silesia Progress. A w przipadku Asteriksa wszyskim zajmowało sie wydownictwo. Pisanie zajyło mi jakiś dwa-trzi miesionce, gotowe
dialogi graficy wraziyli w „chmurki”. Potym były jeszcze konsultacyje i korekty. Piyrsze konsultuja tekst z poroma osobami, doświadczonymi, obeznanymi ze ślonskom godkom. To Elżbieta Grymel, Zofia Przeliorz, Lucjan Buchalik (tato Grzegorza, etnolog, dyrektor Muzeum w Żorach - przp. red.). Mom też konsultanta po stronie francuskij. Burgundczyk Laurent Roustaing podpowiado mi jak mom jakoś „zagwozdka” abo pojawio sie jakoś słowno graczka.

Przekładasz z francuskiego oryginału?

Toć, po to, żeby sie niy sugerować przekładym na inny jynzyk. Ważne som miana bohatyrów - nie zmiyniołech ich w przipadku Asteriksa i Obeliksa. Je za to dużo inkszych bohatyrów z wioski, kierzy majom charakterystyczne miana, co oddowajom cechy ich natury, co trza było przetłumaczyć na ślonski.

Poproszę o przykłady.

Mój ulubiony to Dochajiks Piyrszy, szef wioski (pl. Asparanoiks a we francuskim oryginale Abraracourcix), co go noszom na tarczy, Oryginalne miano oznaczo człowieka porywczego, agresywnego. Inksi majom sie go boć. Bez to je szefym. Stond miano - Dochajiks Piyrszy. Bo piyrszy do chaje i piyrszy we wiosce. Momy tyż Szlagriksa. Jak sie domyślocie, to wioskowy bard - polski Kakofoniks. Szlagriks mi tu pasowoł, bo to miano od szlagrów, pieśniczek. Rzymiany tyż sie fajnie mianujom. Olimpijczyk rzymski to Markus Musklotwardus (muskla to po ślonsku mięsień). Obok niego momy cynturiona co mu je Fedrujus Nōnstopus. Co do Galów, w komiksie wystympuje tyż Bōmontiks, czyli pocieszny starzik Agecanonix abo polski Długowieczniks. Druid Panoramix, tyn co warzi magiczny miszōng (mikstura) to u mie Fyrlokotliks (po ślonsku mieszanie łyżkom np. w gornku to fyrlani).

Pojawiły się jakieś trudności w trakcie tłumaczenia?

Jak Galowie pojechali na szpile ôlimpijskie ze swojim magicznym miszongiym, okazało sie, że nie mogom go używać. Obelisk, kiery nikiedy ciynżko jarzy, zrozumioł, że niy beztoż, że to zakozano substancyjo, ale że została prziszykowano w kociołku. I niy
może brać miszonga z kociołka. Obeliks godo po francusku do Fyrlokotliksa, „ach kebyś ty przyiszykowoł tyn magiczny miszong w gorczku, a niy w kotle, to mógbych wysztartować w tym konkursie”. Po francusku wyrażynie „ni mosz gorka” oznaczo „ni mosz szans”, co w życiu i w sporcie mo konkretno wymowa. Po ślonsku, jak coś je przegrane, to sie godo „po ptokach”. Trza było rozwionzać tyn problym lingwistyczny, beztoż zmiyniyłech syns piyrszej czynści zdania. W „chmurce” znalazły sie taki słowa
Obeliksa: „Kebyś nie bōł przirychtowoł tego miszōngu we kotle yno w gorku, to móōgbych wysztartować. A mono ôn je za mocny, warzisz go na kurze? - dopytuje go. Asteriks mu odpowiado: „Kura uwarzōno, ale jeszcze niy ma po ptokach”.

Skąd u Ciebie wzięło się aż tak duże zainteresowanie ślōnskom gŏdkom, że zostałeś cenionym tłumaczem z języka francuskiego?

Ślonski je mojim jynzykiym serca. Starom sie nim godać na co dziyń. Polskigo używom bardzo rzadko, niekiedy zdarzo mi sie godać z niyznajomymi abo w robocie. Zajmuja sie spedycjom okiyn do Francyje, kontaktuja kierowców z kliyntami. Jak kierowca
jest Ślonzokiym, godom ś nim po ślonsku, a jak niy umi, to po polsku. Toż miyszomy trzi jynzyki: ślonski, polski i francuski (śmiech).

Mówi się, że Ślązacy mają nadzwyczajne zdolności językowe. To prawda?

Jak ktoś sie wychowuje od poczontku dwujynzycznie, to mo bardziyj ucho do tego.
Z powodzeniem startowałeś w dyktandach języka śląskiego, organizowanych w Rybniku-Niewiadomiu. W tym roku była 10. edycja. Kiedyś startowołech, terozki je żech w jury. Pomogom w organizacyji Demokratycznej Unii Regionalistów Śląskich. Fajno
inicjatywa, trza to wspiyrać. Jeszcze bardziyj cieszy mie ksionżka, komiks, bo to coś trwałego. Moga ich poczytać dzieciom, bo uwielbiajom komiksy. Nawet żech zmiynioł jedyn werset, jak mi synek zaproponowoł lepszo wersyjo. Moji dzieci majom w tym
udział. Maksiu skończył piynć lot, Łucja mo siedym i dobrze już odróżnio ślonski od polskigo. Wiy, że do taty trza godać po ślonsku.

Dlaczego śląski jest odrębnym językiem?

Toć, że je jynzykiym. Som skodyfikowane zasady gramatyczne m.in. zawarte w „Zasadach pisowni języka śląskiego”, autorstwo prof. Hynryka Jaroszewicza. Prowda jest tako, od lot pracuje nad tym wiyncyj osób. Prof. Jaroszewicz zebroł to wszystko i
stworzył korpus jynzyka slonskigo. Dopuszczo zasady wariantywne; mogymy pisać np. tak jak godo sie na połedniu Ślonska „dłōgi” abo „dugi”, jak godajom na północy. Niy ma to wada, bo jynzyki z wielosetleniom historiom piśmiynnictwa tyż majom
zapisy równoległe.

Część językoznawców uważa, że ślaski jest dialektem języka polskiego. Co byś im odpowiedział?

Ślonski i polski to dwa jynzyki słowiański, mojim zdaniym różne. Jedni bydom sie upiyrać do końca, tak jak np. prof. Miodek, że ślonski to archaiczny polski. Ale ślonski to naprowda niy ma jynzyk Reja i Kochanowskigo. Wtedy też niy było jednego jynzyka
polskigo. Taki twierdzyni jest mocno naciongane. Tak samo, jak przitaczo sie zdani z „Ksiyngi Hynrykowskij”, jako o piyrsze zapisane słowa po polsku „Day ut ia pobrusa, a ti poziwai”. To jest zdani zapisane po słowiańsku. Przypisywani narodowści
ludziom sprzed prawie 800 lot niy mo synsu. Mogymy próbowac udowadniać, że to był polski, ślonski, czeski, co kto lubi... Ślonski mo już swoji zasady gramatyczne i swoja bogato lityratura. Argument, że to je gwara, a niy jynzyk literacki niy ma trefiony. Ślonski tyż je już jynzykiym literackim.

Jak przyjąłeś decyzję prezydenta Andrzeja Dudy, o nie podpisaniu ustawy o języku śląskim?

Szkoda, mogliby my już pryndzyj wkludzić edukacjo z jynzyka ślonskigo w szkołach. Niy znaczy, że do tego niy dondzie, kiedyś tam zmiyni sie prezydynt... Momy czas, bydymy działać, żeby ślonski był w szkołach. Niystety, spodziywołech sie tego po
prezydyncie Dudzie. Godoł, że konsultuje sprawa z naukowcami, ale z jakimi, tego niy ma w uzasadniyniu. A prezydtnt dostoł list otwarty od jynzykoznawców, historyków, etnologów, socjologów, pisarzy i tłumaczy - poradzisiynciu. Drugo strona powołuje
sie przeważnie na wywiad z prof. Miodkiym, notabene sprzed 13 lot. Rozbawiyła mie argumyntacyja prezydynta. Kedyś pan Kaczyński pedzioł, że som my ukrytom opcjom niymieckom, a teroz pan Duda widzi w jynzyku ślonskim zagrożyni wojnom
hybrydowom ze strony Rosji. Ustawa mo na cylu działalność edukacyjno - kulturalno. Jak ktoś doszukuje sie w tym polityki i separatyzmu, to je to przikre.

Dziękuję za rozmowę